«ЧIалакай баллада»

И дуьньяда хайи муг,

Хайи диде къинихай,

Вичин хайи чIалакай

Негь авуна, синихай

Веледдикай Ватандин

Къванни тахьуй, миресар.

С. Керимова

ЧIал чаз чи бубайри тунвай аманат я. Ам чна вилин нине хьиз хвена кIанда. Жуван чIалан къайгъу жува тавурла, бес ни авурай? Заз чи халкьдин махар, мисалар, бубайрин акьуллу келимаяр, манияр гзаф кIанда. Заз чиз, ахьтин къешенг эсерар са халкьдихъни авач. Жуван дидедин чIалаз гьуьрметдай, ам хуьн патал вичин пай кутадай ва и чIалалди гуьрчегдиз рахадай инсанар заз зи багърияр хьиз жеда. ЧIал авачиртIа, чаз Рагьимат

Гьажиевадин, Суьлгьуьят Гьажиевадин, Тарлан Мамедован ва маса манидаррин ширин манияр гьинай ван къведай? Зун зи дидед чIалал шад я ва за адал лап дамахзава.

За фикирзавайвал, чIал тербиядин яракьни я. Лезги чIаланни литературадин тарсара чна ахтармишзавай чIалан устадрин эсерри чак квай чIуру къилихар, хесетар, амалар хкудиз куьмек гузва.

Бес ихьтин хазинадин къадир авачирдаз куьн къадир чир хьурай? Жуван патай Ватандихъ авай кIанивал, хайи чIалахъ авай гьуьрмет галачиз уьмуьр фикирдиз гъиз хьунухь мумкин туш. Хайи чIалал рикI алай чIалан устадрикай сад Седакъет Керимова я.

Мана — метлебдиз дерин, кIелай касдин рикIе гьахьдай эсеррин автор Седакъет Керимовади лезги халкьдин арада еке гьуьрмет къазанмишнава. Адан ялавлу эсерар кIелайла, чаз Седакъет Керимова зурба ватанперес, инсанперес, чIалперес тирди аквазва. Гьа ихьтин эсеррикай сад адан «ЧIалакай баллада» поэма я. И поэмадай гьазурнавай фильмдиз зун пуд сеферда тамашна. Кьве сеферда за ам ктабдайни кIелна.

Поэма хайи чIал негьзавай, адал нарази тир са жегьил гададихъ галаз жезвай суьгьбетдилай башламиш жезва. Авторди адаз икI лугьузва:

- Зи чIалакай аваз хъел,

Рахамир мад вун, киса.

Ви рахунри зи рикIел

Гъана хуьруьн са кьиса.

И цIарарай чаз аквазвайвал, С. Керимовади чаз кьиса ахъайзава. Поэмада ганвай темада хайи чIалакай рахазва. Эсердин кьилин игит диде я. Авторди дидедин къаматдалди тема ачухарзава.

Диде лагьайтIа, акьалтIай кесиб инсан тир. Язух дишегьлидин чара атIанвай, вучиз лагьайтIа ада четиндиз кьил хуьзвай. Залан пар, залан шеле ялдай кьван адан юкьни какур хьанвай. Дидедиз шад жедай кар ам тир хьи, адан лекьрез ухшар хцикай алим хьанвай. Дидеди вичин везифа пакдиз кьилиз акъудзавай, ада мукьвал — мукьвал абуруз паяр ракъурдай. Вафасуз хци дидедиз са чар къванни ракъурдачир, ам гьич рикIелни къведачир.

Ажуз къари пашман яз

ТIушунзавай тIалари.

Цава нуькIер иширдай

Адан дертлу гъамари.

Веледдихъ рикI кузвай диде хцин патав Бакудиз фидайвал жезва. КIвале авай гам маса гана, ам рекье гьатзава. Хцин кIвализ фейи диде авторди чаз маса гьалара къалурзава. Гьикьван хцин яшайиш, хизан хъсанзавайтIани, дидедин гуыъуьл ханвай. Я гадади, я суса, я аялри адаз са ябни язавач. Хциз вичин дидедал алай парталарни хъсан аквазвач, адаз диде къекъвераг хьиз аквазва. Диде лезги чIалал рахазва лугьуз, хва дидедин чинизни килигзавач.

Бес вучиз ам шегьерда

РахазватIа лезгидал?

Зун гьикI дуьшуьш хьайид я

И малкамут къаридал?

И цIарарай чаз аквазвайвал, гадади вичин диде малкамутдив гекъигзава. Перишан хьайи диде, садазни чир тавуна, хуьр авай патахъ хъфизва. Дердини диде месе твазва. Дидедин патав атай миресар агьвалатдин дуьз гъавурда акьазва. Дидедиз лугьудай гаф амачир.

Седакъет Керимовади дидедин къаматдалди чаз чIалан къамат гузва. Хайи чIал негь авур веледни дидедиз кIанзамач, ам ада виляй вегьезва. И арада дидедин рикIел Кьуьчхуьр Саид хквезва:

«Ашукь Саид,

ЧIалар верцIид,

Лагь са мани,

РикIиз кIани.

И Ватандиз

ЧукIурай ван,

Ая зи чIал

Мадни кIубан».

Месел алай дидедин рикI мад веледдихъ кузва, ада тIалабзава:

« Зи баладин

Фал ахъая,

Лал хьанва ам,

Аял ахъая.

Чир жедайвал

Зи чIалан дад,

Лагь адаз са лезги баяд».

Язух дидеди рекьизвай бередани вичин хцикай фикирзава. Адан вичин баладиз хайи лезги чIал кIан хъхьунихъ вил гала. КIватI хьанвай миресриз, хуьруьнвийриз килигна, ада хциз вичин сур алай чкани къалурмир лагьана, минетзава, веси ийизва. Дидедиз ам лап такIан хьанвай. Низ чида, белки адаз хцел вичи чIугур зегьметарни гьайиф къвезвай жеди. Вичиз ихьтин хва жедайди адавай фикирдизни гъиз жезвач жеди.

Седакъет Керимовади дидедин къаматдалди чаз чи хайи чIал генани кIанарзава. Диде лагьайтIа, лезги адетриз, къанунриз вафалу инсан тирди чаз и эсердай ачухдиз аквазва. Им шаирдин бажарагъ я. Эхиримжи нефесдани дидеди, кIватI хьанвайбурухъ элкъвена, хайи чIал хуьниз эвер гузва. Ам квахьайтIа, чи кьилел къазаяр къведайди лугьузва. Авай са веледдикай умуд атIай язух диде уьмуьрдай акъатзава. Миресрин, хуьруьнвийрин рикIерай дидедин весияр акъатзавачир.

Эхир гада са юкъуз хтайла, адаз чпин кIвал алай чкадал алай чкIанвай харапIаяр аквазва. Ада кьил агъузна,-ам фикирри тухванвай. Гьалтай инсанри ам саймишнач, садани адан салам кьунач. Я дидедин сур алай чкани адаз жагъанач. Вичин гъалатI чир хьайи гада мад шегьердиз хъфена. ГъалатI чир хьана, амма им туькIуьр тежезмай гъалатI тир.

Эсердин кьилин фикир, са куьнизни килиг тавуна, чIал хуьниз, адаз вафалу хьуниз эвер гун я.

Хайи чIалаз, дидедиз гьуьрмет тийизвай ксар гилани чи арадай жагъида. За фикирзавайвал, и эсерди гьахьтинбуруз таъсирда. Абуру дидедихъ, хайи чIалахъ авай чпин кIанивал артухарда. Яраб зи хайи чIалалай масан чIал мад дуьньяда ава жал?!

Дидед къадир течир кас,

Усалд туш чи хайи чIал.

Чи намусни, абурни,

Дамахни я лезги чIал!

Межидов Азиз, М. М. Рагьимован тIварунихъ галай Курхуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин 10-классдин ученик, С.Керимовадин "Ч1алакай баллада" поэмадай сочинение кхьинай тухвай конкурсдин гъалибчи.