Здравоохраненидин сад лагьай нарком

Макъаладин кьил кIелнамазди, гзафбуру ихтилат вичиз еке гьуьрметдивди «Рза духтур» лугьуз хьайи Дагъустан АССР-дин здравоохраненидин халкьдин комиссарвиле кIвалах авур Рза Саидович Шихсаидовакай физвайди кьатIуда. Вуж я ам, Рза духтур?

1964-йисуз Х. Х. Рамазанова ва А. Р. Шихсаидова акъудай «Кьиблепатан Дагъустандикай очеркар» ктабдин 274-чина кхьенва: «Революциядилай вилик йисара лезгийрин арада медицинадин чирвилер къачур ва агьалийрин сагъламвал хуьн патал чпин пай кутур ксар авай. Гьабурун жергедик Петроградда военно-медицинадин академия акьалтIарнавай Кьасумхуьрелай тир Рза Шихсаидов акатзава».

Рза Саидович Шихсаидов Куьре округдин Агъа-Хъартасрин хуьре 1891-йисан 2-апрелдиз дидедиз хьана. Ада гьа вахтунда округда авай са школа тир Кьасумхуьруьн школада сифтегьан чирвилер къачуна.

Школадин заведующийвиле кIвалах завай Абужафер Мамедов халкьдин арада савадлувал чукIурунал машгъул кас тир. Ада кьетIен алакьунар авай, чирвилерихъ къаних Рзадихъ гележег авайди кьатIана ва округдин начальникдин вилик дагъви гада Темир-Хан-Шурадин реальный училищедиз кIелун давамарун патал ракъурунин теклиф эцигна. Диде-бубадихъ пул гана гададив кIелиз тадай мумкинвал тахьуниз килигна, Рза Шихсаидов училищедин патав гвай пансионатдиз кьабулна, ахпа ам Тифлисдиз кIелиз ракъурна. Рза Шихсаидова 1911-йисуз Тифлисдин 1-нумрадин машгьур гимназия къизилдин медаль къачуналди акьалтIарна. Гьа и йисуз ам, лап хъсандаказ экзаменар вахкуналди, Петербургдин военно-медицинский академиядик экечIна, анаг акьалтIарна. Гьа икI, Рза Саидовича дагъустанвийрин арада сифтебурукай яз революциядилай вилик медицинадин рекьяй кьилин образование къачуна. Жегьил пешекар Кавказдин фронтдиз рекье туна. Россияди дуьньядин Сад лагьай дяведа иштиракзавай, военный госпиталриз духтурар чарасуз герекзавай. Р. Шихсаидов Батуми шегьерда военный госпиталда хирург-ординаторвиле тайинарна. Жавабдар и везифаяр дагъвиди намуслудаказ кьилиз акъудна, 1915-йисуз ам 4-дережадин Георгиевский медалдиз лайихлу хьана.

1918-йисуз Рза Шихсаидов Дагъустандиз хтана, ам Куьре округдин азарханадин заведующийвиле тайинарна. Ана кIвалахдин шартIар четинбур тир, къаткидай чкаяр 7 авай.

Дагъвийрин яшайиш ва дуланажагъ хъсанаруниз са фикирни тагузвай буржуазиядинни миллетчийрин гьукумдарри ва диндин ругьанийри вири патарихъай манийвилер ийизвайтIани, Рза духтурди агьалийриз медицинадин рекьяй къуллугъ авунин кIвалах кьетIивилелди гъиле кьуна. Вич инсандин дердиникай хабар кьадай, ихтибардиз фидай рекьер жагъуриз алакьдай инсан хьуниз килигна, вичин пешедин устад, дерин чирвилерин иеси тирвиляй Рза Саидовичан тIвар неинки Куьре округдин хуьрериз, гьакIни вири Кьиблепатан Дагъустандиз машгьур хьана.

1919-1920-йисара Р. Шихсаидова деникинчийрихъ ва контрреволюционеррихъ галаз кьиле фейи женгера иштиракна, халкьдиз куьмекар гана. А йисара духтурдихъ хирургвиляй хъсан тежрибани хьанвай. Куьре округ деникинчийрикай азад хъувурла ада вичи кIвалахзавай азархана халис госпиталдиз элкъуьрна. Вични гьана яшамиш жезвай духтурди гьар юкъуз залан хирер хьанвай партизанар кьабулзавай, абуруз медицинадин рекьяй куьмек гузвай. Яру партизанриз, санлай вири халкьдиз Рза Шихсаидован устадвал ва алакьунрин зурбавал тестикь хьана.

1920-йисуз, Дагъустанда Советрин власть тестикь хьайила, Куьре округдин революционный комитетди Рза Шихсаидов округдин здравоохраненидин заведующийвиле тайинарна. КIвалах тешкилун регьят тушир. Деникинчийри чукIурнавай духтурханадин дарамат са куьруь вахтунда ахцигна, туькIуьр хъувуна, чарасуз герек тир медицинадин къуллугъчияр кIвалахал желбна, хуьрера фельдшервилин пунктар ачухна. Рза духтурдилай са куьруь вахтунда округда здравоохраненидин кIвалах дуьз тешкилиз, гуьнгуьна тваз ва агьалийриз медицинадин рекьяй къуллугъ авунин кIвалах хъсанариз, вилик тухуз алакьна.

1921-йисуз Р. С. Шихсаидов Дагъустан АССР-дин здравоохраненидин халкьдин комиссарвиле тестикьарна ва Советрин Дагъустандин сад лагьай конституционный Гьукуматдин составдик кутуна. Идахъ галаз санал, Рза духтурдин-комиссардин къайгъуярни къалин хьана. Ам Дагъустандин азарханайрин гьаларал эсиллагь рази тушир. Ваба, тиф квай азарлуяр ва маса начагъвилер авайбур – вири какахьна къаткурзавай. Рза Саидовича и кар кьетIидаказ гъиле кьуна, ада азарлуяр талукь тирвал чара авуна, азарханайра авай мес-яргъан, къаб-къажах, кроватар дегишарна. «Михьивал, михьивал ва мадни михьивал», — мукьвал-мукьвал тикрардай Рза Саидовича.

Рза Шихсаидова вичи суткада 20 сятинив агакьна галатун тийижиз кIвалахдай. Ихьтин гьерекатрин, кIвалахдин нетижада зур йисан къене азарлуйрин арада кьиникьин дуьшуьшар садлагьана тIимил хьана.

Дагъустандин здравоохраненидин халкьдин комиссарвиле Рза Шихсаидова яргъалди кIвалахнач. Ада вичи духтурханадихъ, гьар юкъуз инсанар азаррикай къутармишунихъ ялзавай. «Зи кIвалахдин чка кабинет туш, духтурхана я», — рикI алаз тикрардай Р. Шихсаидова. Гьавиляй ам вичин тIалабуналди здравоохраненидин халкьдин комиссарвилин кIвалахдикай азадна, ам Куьре округдин халкьдин здравоохраненидин заведующийвилин везифайрив эгечI хъувуна. Ада, гьар са хуьре начагъбур кьабулиз, агьалийрин арада гъавурдик кутунин кIвалах тухуз хьана. Чпин патахъай ихьтин къайгъударвал ийиз, гьар садан дердиникай хабар кьаз акур дагъвийрин арада Рза духтурдин тIвар мадни машгьур хьана, ада вичиз агьалийрин патай чIехи гьуьрмет къазанмишна.

1926-йисан эхирра ДАССР-дин здравоохраненидин халкьдин комиссариатди, чIехи тежриба авай духтур, хъсан тешкилатчи тирвиляй, Рза Шихсаидов Дербент шегьердин здравоохраненидин отделдин заведующийвиле тайинарна. Гьа са вахтунда, ада суддинни-медицинадин кьилин экспертвилин ва шегьердин амбулаториядин заведующийвилин везифаярни тамамарзавай.

Малум тирвал, гьа йисара Кьиблепатан Дагъустанда къиздирма азар чкIанвай. ЦIаяр атуникди гьар йисуз вишералди инсанар рекьизвай. Аранда авай мублагь чилер ишлемишиз тахьунин себебни гьа и азар тир. Гьавиляй Рза Саидовича къиздирмадин вилик пад кьун патал кьетIи кIвалах тухуз башламишна, ада вичин вилик Кьиблепатан Дагъустан и азардикай азад авунин везифа эцигна. Рза духтурдин теклифдалди ва иштираквал аваз хуьрера къиздирма азардихъ галаз женг тухудай дестеяр тешкилна, и азар квайбурун гьисаб кьуна. Дербентда, Кьасумхуьрел ва маса чкайра къиздирма сагъарунал машгъул жедай махсус отделенияр ачухна. Азардин къармахра авайбуруз медицинадин рекьералди куьмекар гунал бес тахьана, Рза Шихсаидова гьа са вахтунда цIийи дарманар, къиздирмадин вилик пад кьадай мумкинвилер жагъурунин кIвалахни тухузвай. Абурун таъсир ахтармишун патал сифтени-сифте вичи ишлемишзавай. Гьелбетда, ида духтурдин вичин сагъламвилизни таъсир тавуна тунач.

Рза Шихсаидов неинки зурба, бажарагълу духтур хьанай, ада еке общественный кIвалахни тухвана. 1921-йисалай эгечIна, Куьре округдин зегьметчийри ам гьар сеферда чпин патай депутатвиле, округдин Советдиз ва адан исполкомдин членвилиз хкягъиз хьанай. 1928-йисуз Рза Саидович Дербент шегьердин Советдин исполкомдизни член яз хкянай.

1922-1923-йисара Рза Шихсаидов 2 ва 3-сеферра эвер гайи Виридуьньядин Советрин съездрин делегат тир.

Рза Саидовичахъ чешнелу, туькIвей ва гьуьрметлу хизанни авай. Адан уьмуьрдин юлдаш просветитель, алим, камалэгьли ва шаир Алкьвадар Гьасан эфендидин хтул Халум тир. Абурухъ пуд хва авай – Аскер, Атем ва Амри. Абурукай Аскерани Атема Ватандин ЧIехи дяведа игитвилелди чпин чанар гана, халкьдин азадвал, Ватандин аслу туширвал хуьник чпин пай кутуна.

Халум Шихсаидовади Рза Саидовичахъ галаз ва ам рагьметдиз фейидалай гуьгъуьнизни Кьасумхуьрел медсестра яз зегьмет чIугуна. Адан яргъал йисарин намуслу зегьметни гьукуматдин Халкьарин Дуствилин орден гуналди къейдна.

Ватандиз, хайи халкьдиз вичин савадлу вири уьмуьр, къуватар серф авур Рза Шихсаидов, уьмуьрдин чагъинда ва яхцIур йисан яшда аваз, 1930-йисан 18-январдиз рагьметдиз фена.

Хайи халкьдиз, Ватандиз къуллугъ авунин баркаллу кIвалах Рза Саидовичан хва Амри Рзаевич Шихсаидова давамарна. 1928-йисуз дидедиз хьайи А. Р. Шихсаидов тарихдин илимрин доктор, профессор, Россиядин зурба востоковед, 350-далай виниз илимдин кIвалахрин, гьабурукай яз Дагъустандин тарихдиз, археологиядиз талукь 20 монографиядин автор, «За заслуги перед Республикой Дагестан» ордендин, са шумуд медалдин ва лайихлу тIварарин, РФ-дин Гьукуматдин премиядин лауреат тир.

«Инсанар гьамиша чан аламаз амукьдач, бахтлу кас вичин тIвар несилри рикIера хуьзвайди я», — лагьанай Алишер Навоиди. Ингье, Рза Саидович Шихсаидов экуь дуьньяда амачиз 90 йисалай виниз я. ЯтIани адан тIвар, ада халкь паталди авур баркаллу крар-кIвалахар неинки рагьметлудан багърийри, гьакI цIудралди маса инсанрини рикIера хуьзва. Заз акI я хьи, Рза Шихсаидов хьтин инсанар, чил, цав, рагъ хьиз, мидаим я.

Хазран Кьасумов

Шикилда: Р. Шихсаидов