Кхьинин са къайда хьанайтIа хъсан тир

ЧIал амай кьван халкьни амукьда, лугьузва мисалда. Эхиримжи йисара гзафбуру «ЧIал хуьх!» лугьуз эвер гунарни ийизва. ЧIал хуьн ва вилик тухун патал Сулейман-Стальский районда иллаки еке кIвалах тухузва. Сифте нубатда им, гьелбетда, райондин кьиле хейлин йисара филологиядин илимрин кандидат, чIалахъ рикI кузвай, ам мадни вилик тухун патал еке кIвалах тухузвай Нариман Абдулмуталибов акъвазнаваз хьунихъ галаз алакъалу я.

ЦIинин йисуз Кьасумхуьрел 10-сеферда яз лезги чIал хуьнихъ ва вилик тухунихъ элкъуьрнавай илимдинни тежрибадин конференция тухуда. Ам республикада милли чIалал акъатзавай «Лезги газетдин» 100 йис ва алатай йисуз вич акъатиз 90 йис тамам хьайи «Куьредин хабарар» газетдин юбилейриз талукьарнава. И кардал за шадвални ийизва, гьикI лагьайтIа, и кьве газетдихъ галазни зи алакъа 1973-йисалай башламиш хьана. Идалайни гъейри, 1990-йисан 1-февралдилай за «Куьредин хабарар» газетдин редакцияда кIвалахзава, мадни «Лезги газетдиз» штатдик квачир корреспондентвални ийизва. Гьа и кар себеб яз къе заз гьа са гафар чи газетра гьар жуьреда кхьиникай, газетра маса чIаларай атанвай гафар ишлемишуникай веревирдер ийиз кIанзава.

Ваъ, зун чIалан пешекар, чIалан муаллим туш. Мумкин я бязи ксар захъ галаз разини тахьун. ЯтIани за зи фикирар лугьуда.

«Лезги газетдин» кьилелай кхьенва: «Республикадин жемиятдинни сиясатдин газет». Гила килигин чун гьа и манадин гафар «Куьредин хабарар» газетда гьикI кхьенватIа: «Сулейман-Стальский райондин общественно-политический газет». Ибур садни лезги чIалан гафар туш. «Лезги газетда» и гафар араб чIалал, «Куьредин хабарар» газетда урус чIалал кхьенва. «Газет» гафни урус гаф я – «Газета».

Мадни, къачун чна райондин тIвар. Райондин газетда «Сулейман-Стальский район», «Лезги газетда» СтIал Сулейманан район», са бязи маса газетрани журналра «СтIал Сулейманан тIварунихъ галай район» кхьизва. Са тIвар – пуд жуьреда! Гьим гьахъ я, гьим – батIул?

Къачун чна маса гафар. Мисал яз, «Куьредин хабарар» газетда урус чIалай атанвай гафар гьа авайвал кхьизва: «ярмарка», «награда», «больница», «список», «Россия», «школа»… Гила чун гьа и гафар «Лезги газетда» гьикI кхьизватIа килигин: «межера», «шабагь», «азархана», «сиягь», «Урусат», «мектеб»..

Лагьана кIанда, маса чIаларай (араб, фарс, туьрк, азербайжан…» хьиз чи чIалаз урус чIалайни гзаф гафар атанва, абуру лезги чIалан рахунра ва кхьинра мягькемдиз чка кьунва. Мисал яз, «парта», «ручка» (кхьинардай), «больница», «библиотека», «киоск», «политика», «космонавт»… Гафарганра гзаф урус гафариз баянар ганва. ИкI, «заповедник» гаф М. Гьажиеван «Русско-лезгинский словарда» икI таржума авунва: «къадагъа алаз хуьзвай чка». Икьван яргъал гафар ишлемишдалди «заповедник» лугьузни регьят я, кхьизни.

Гафарганда кьил акъат тийидай гафарни ацалтзава. За жуван кхьинра М. Гьажиеван гафаргандикай (словардикай) менфят къачузва. Ана «Капот» гафуниз (268-чина) ихьтин таржума ганва: капот (1. Дишегьлийрин винелай алукIдай гьяркьуь партал. 2. Жуьреба-жуьре механизмайра, месела автомобилрин, самолетрин моторра алудиз гьалдай къалпагъ, кьил).

Мадни къачун чна виридаз хъсандиз таниш «Ёлка» гаф. М. Гьажиеван гафарганда «Ёлка» гаф «ёлка тар (муьтквер тар») таржума авунва. Заз, гьакIни чIехи яшарин инсанриз ёлкадиз муьтквер тар лугьузвайди хъсандиз чизва, жегьилриз и гаф чидач. Макъала гьазурдайла са 10-15 жегьилдивай, школада кIелзавайбурувай за и гаф хабар кьуна, садавайни жаваб гуз хьанач.

Гьа са гаф лезги чIалал акъатзавай газетра, кьилди къачуртIа, жуьреба-жуьре къайдайра кхьиникай рахадайла, ихьтин са кардикайни лугьуз кIанзава. «Куьредин хабарар»» газетда чна инсанрин фамилияр, тIварар ва бубадин тIварар лезги чIала кьабулнавай къайдада кхьизвай. Мисал яз, Жарулаев, Женетов, Жавагьир, Жарият, Мегьамедович, МутIалибович ва икI мад. И къайдада кхьейла, бязи инсанриз хъел къвезва, абуру чпин тIварар, фамилияр паспортда гьикI кхьенватIа, газетдани гьакI

кхьихь лугьузва. Мисал яз, Джарулаев, Дженетов, Джавагьир, Магомедович, Муталибович… Винидихъ лагьайвал, за газетрихъ галаз адакъа хуьз 55 йисалай виниз я. Заз газетра, ктабра, аялри кIелзавай учебникрани Жарулаев, Женетов ва «Ж» гьарфунилай башламиш жезвай фамилияр ва тIварар адан вилик «Д» гьарф ахциг тавуна кхьиз акурди я. Гила чидач вуч хьанватIа. ТIвар ва я фамилия урус къайдада кхьин тавуна, лезги къайдада кхьейтIа чIур жезвай, айибдай вуч кар аватIа зи кьил акъатзавач.

«Лезги чIал хуьн ва вилик тухун!» гафар лозунгдиз элкъуьрна, чи хейлин алимри, чIалан муаллимри газетриз, журналриз, элекронный такьатриз макъалаяр, илимдин кIвалахар акъудзава. Са бязи гафар къадим лезги чIала (къадим алпан чIала) авайбур тир лугьуз, бязи алимар ва чIалал машгъул тир маса ксар халкьди ишлемиш тийизвай гафар чи чIала хутан хъийиз алахъзава. Мисал яз, абуру писателдиз – кхьираг, кирам, ктабдиз – улуб лугьун дуьз яз гьисабзава. Виликдай гьакI тир жеди, къе гьа гафар ни ишлемишзава, низ чизва? Школайра кIелзавайбуруз и гафар чир хъийиз хьайитIа, школайрин программаяр, учебникарни цIийи хъувун герек къведа. Авани чахъ гьа лазимвал? Зи фикирдалди – ваъ.

Садазни сир туш, уьмуьр хьиз, чIални датIана гьерекатда авай алем я. Уьмуьрда кьиле физвай дегишвилер чIалани кьиле физвайди я. «Перестройкадин» йисара чаз цIийи гафар малум хьана: гьа «перестройка», «демократия», «ваучер», «приватизация»…

2-3-йис я дуьнья коронавирус лугьудай душманди – азарди гьелек ийиз. И азардихъ галаз санал майдандиз цIийи гафарни акъатна: «коронавирус», «вакцинация», «самоизоляция», «ревакцинация», «пандемия»… нивай лугьуз жеда кьван и гафар гьи чIалай атанвайбур ятIа?

Чидач жув Советрин девирда школада кIелай, газетризни журналриз макъалаяр, литературадин эсерар кхьиз эгечIай кас хьуниз килигна ятIани, къенин девирда газетдиз са макъала, литературадин эсер кхьин четин хьанва. Кхьей са гафунин, ам кхьинин къайдадин гъавурда гьам кIелзавайди, гьамни жувахъ галаз санал кIвалахзавайди гъавурда туна, гафуниз баян гана, мадни дуьз лугьун хьайитIа, жув гьахъ тирди къалуруниз мажбур жезва.

За винидихъ лагьанай: жуван кхьинра за Мегьамед Гьажиеван 2009-йисуз чапдай акъатнавай «Русско-лезгинский словардикай» менфят къачузва. Газетдин муькуь работникрив маса авторрин словарарни гва. Гьа са гаф кхьинин патахъай чи арада гьуьжетарни арадал къвезва, гьарда вич гьахъарни ийиз алахъзава.

Заз лугьуз кIанзавайди а кар я хьи, чIалан гафарганар акъудзавай, анра цIийи гафар туькIуьрзавай пешекарарни тIимил туш. Заз аквазва хьи, виридан фикир сад туш. Зи фикирдалди, вири пешекаррин – чIалан алимрин фикир-хиял сад хьана, кхьинрин са къайда ишлемишзавай гафарган (словарь) акъуднайтIа, лап хъсан кар жедай.

За винидихъ лагьайвал, маса чIаларай гафар кьабулун вири вахтариз хас я. Эгер абур жуван чIалан грамматикадин, стилистикадин, орфографиядин къанунриз муьтIуьгъ жезватIа, гьа гафар «патанбур» яз амукьдач.

Эхирдай заз ихьтин са кардикайни лугьуз кIанзава. Чи алимри виликдай акъуднавай бязи гафарганар (словарар), абура ишлемишнавай гзаф гафар куьгьне хьанва. Гьавиляй чи гафарганар цIийи хъувунин лазимвал ава. Гьич тахьайтIа, 30-50 йисан къене садра хьайитIани, чIалан алимри-пешекарри, гаф-чIал сад хьана, куьгьне хьанвай, инсанри рахунра ва кхьинра ишлемиш тийизмай гафар хкудна, маса чIаларай атанвай, чи чIала мягькемдиз бинеламиш хьанвай гафар кухтун хъувуна, цIийи гафарганар (словарар) акъудна кIанда. И кар дуьньядин тежрибада ишлемишзава.

Дидедин чIал чаз гележегдани герек я, адал чи къвезмай несил, чи гележег рахун лазим я.

Зун кIевелай инанмиш я хьи, Сулейман-Стальский районда дидед чIал хуьн, чирун ва вилик тухун патал тухузвай кIвалахди, кьилди къачуртIа, илимдинни тежрибадин конференцияди вичин хъсан нетижа гуда, лезги чIал асиррани мидаим яз амукьда.

Хазран Кьасумов, РФ-дин журналистрин ва лезги писателрин Союзрин член