Виш йис идалай вилик

Адакай вичин вахтунда краевед, тарихчи Къагьид Назаралиева кхьенай, бязи делилар центральный архивдани ава.

Азербайжанда, Кеферпатан Кавказда гьукуматдин кьилиз атай большевикривай власть вахчун патал пачагьдин армиядин генералри (Деникин, Врангель…) чпин кьушунар гьерекатдик кутуна. Дагъустандиз гьахьай Деникинан аскерри Дербент, Кьасумхуьр кьуна. Ихьтин гьалари Куьредин агьалияр тежедай кьадар ажугъламишна.

1919-йисан августдин юкьвара ХпитIрин хуьруьн патав Куьре округдин хейлин хуьрерин векилар чинеба кIватI хьана. Абуру Деникинан чапхунчийриз акси гьерекат тешкилунин месэла гьялна. Гьа ихьтин собрание Кашанхуьруьн патавни кьиле фена. Анал кIватI хьайи агьалияр большевикрин терефдарар тир А. Акимова, Т. Юзбегова, К. Къазиева, Э. Фейзулаева гъавурдик кутуна. Месэладин дуьз гъавурда акьур дагъвийри деникинчийриз Кьасумхуьрелай хъфинин гьакъиндай ультиматум гун кьетIна. И къарардикай Кьиблепатан Дагъустандин саки вири хуьрерни хабардар авуна. Са акьван вахт алатнач, чапхунчийриз акси бунтуна иштиракун патал лежберар ва фялеяр кIватI жез башламишна.

24-августдиз дагъвийри Кьасумхуьрел алай Деникинан аскеррин гъиле авай гарнизондал гьужумна. Вири патарихъай гьазурвал авай белогвардейцийри чпин серфе регьятдиз вуганач, абуру кьетIивилелди аксивал къалурна. Большевикри гьазурзавай восстанидикай хабар авай чапхунчийрин кьиле авайбуру Дербентдай Кьасумхуьрел 100 кас атлуни рекье тунай. Терсепул тIвар алай чкадив агакьайла, абурал дагъвийри хабарсуз гьужумна. Деникинан аскерар, яракьарни гадарна, Дербент галай патахъ кат хъувуна. Ватандин азадвал патал къарагъай дагъвийри 200 кас казакар, округдин начальник Умашев Шахшабег, гарнизондин начальник ва маса офицерарни тергна, деникинчийривай 1800 тфенг, 2 миллиондив агакьна патрумар, 6 пулемет къакъудна.

Кьасумхуьр азад хъувур гзаф дагъвийри гуьгъуьнилай деникинчийрикай Дербент, Порт-Петровск (гилан Махачкъала) азад хъувун патал кьиле фейи женгера иштиракна.

Дагъвийрин аксивал, азадвал патал тухвай женгер себеб яз 1920-йисан гатфариз Дагъустан тамамвилелди революциядиз акси къуватрикай азадна ва ам Советрин Азербайжан Англиядин интервентрикай ва мусаватистар тир контрреволюционеррикай азад авунин карда важиблу вакъиадиз элкъвена.

Гьазурайди – Х. Кьасумов