История позабытого села Хпит Сулейман-Стальского района

Эминхуьре алай вахтунда Ялцугърин, ХпитIрин, Хутаргърин, ЦицIерин, Кьианрин, Бигеррин хуьрерин жемятар дуствилелди, арада гьуьрмет-хатур аваз яшамиш жезва. Виликдай абур кьилдин хуьрер тир. Гьар са хуьруьхъни вичин тарих ава.

ИкI, ХпитIрин хуьруьн тIвар-цIин гьакъиндай агъсакъалри ихьтин фикирар лугьузва: куьгьне ХпитIрин сурарин кIанихъ, маларин фермадин къаншарда, хъипи хтун тар авай. Лугьунриз килигайла, гуя сифте и тIулал кIвал эцигай са шумуд касди чпин ери-бине гудайла, гьа хъипи тар алай чкадин тIвар кьадай. Гьа икI, хъипи тар (ХпитIар) ишлемишиз хьана.

Са шумуд йисан вилик вичи яргъал йисара «Лезги газетдин» отделдин редакторвиле кIвалах авур РФ-дин ва ДР-дин культурадин лайихлу работник Алаудин Гьамидов вичин хайиди тир ХпитIрин хуьруькай тарихдин делилар кIватIунал машгъул хьана. Тайин хьайивал, 1886-йисуз хуьре 52 кIвал авай, 158 итим ва 127 дишегьли яшамиш жезвай. Гьа и йисуз Дагъустандин агьалийрин перепись тухвай чарче ХпитIрихъ 525 копак (гьар са копакдиз 8 килограмм тум вегьез жезвай) цик квачир чилер, санлай жемятдихъ 213 къарамал, 405 лапаг ва 12 балкIан авайди къалурнава.

1914-йисуз, Кьиблепатан Дагъустанда чилер зурзунин нетижада, ХпитIрин хуьруьн жемят хуьр алай чкадилай I,5-2 километрдин яргъа кьуд пад тамарини кIамари кьунвай дуьзен ва мублагь чкадал цIийи хуьр кутуниз мажбур хьана. Пачагьдин гьукуматди, цIийи хуьр кутун патал, гьар са хизандиз 200-300 манат ссуда (бурж) чара авунвай. Малум тир делилриз килигна, ссудани а вахтунда варлубуру къачунай, кесибри, ам чпивай вахкуз тежез кичIела, къачунач.

ХпитIрин хуьр Куьре округда Къутур-Куьредин наибстводик, Ялцугърин обществодик акатзавай.

Советрин властдин девирда ХпитIрал Кагановичан тIварунихъ галай колхоз тешкилна. Яргъал йисара колхоздиз (гьа гьисабдай яз Ватандин ЧIехи дяведин йисарани) Велихан Шайдаева регьбервал гана. Къейд авун лазим я хьи, Избербаш шегьерда («Дагморнефть» управ-ленида буругърин мастервиле кIвалахзавай В. Шайдаев 1937-йисуз СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкянай.

1949-йисуз клубдин заведую-щийвиле кIвалахзавай Саид Саидован чалишмишвал ва устадвал себеб яз, хуьруьнвийрин кIвалера радио ( а вахтунда хуьре хсуси радиостанция кардик кутунвай) рахана.

ХпитIрилай кьегьал, баркаллу ксарни гзаф акъатна. ИкI, 1930-йисара Буйнакскда профкурсар, гуь-гъуьнлай Даг ЦИК-дин курсар акьалтIарай Балафенди Исабекова Кьасумхуьруьн районда советско-партийный къуллугъар тамамарна, 1941-йисуз ам, Кьурагь райондин военный комиссардин къуллугъдал алаз, гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена, 1943-йисан 18-августдиз ам игитвилелди телеф хьана. Б. Исабеков Ростовский областдин Куйбы-шевский райондин Русский хуьруьн патав кучуднава.

Балафендидин гада Куйбыш Исабекова ВЛКСМ-дин Кьасум-хуьруьн райкомдин 2-секретарвиле, Москвада ЦКШ-да (центральная комсомольская школа) кIелайдалай гуьгъуьниз ВЛКСМ-дин обкомдин секретарвиле, КПСС-дин Кьурагь райкомдин I-секретарвиле кIвалахна.

Чна винидихъ лагьайвал, 1966-йисуз ХпитIрин хуьруьн жемят Аламишедиз (Эминхуьруьз) куьч хьана.

Хазран Кьасумов