Девирар алатда – тIварар амукьда

Бажарагълу инсанар алай-алай чкаяр неинки абурун чпин хайи Ватанда, гзаф вахтара лап яргъал тир къецепатан уьлквейрани чир жеда. Мегьамед-Гъалиб эфенди Садыкъи виликан Куьре округдин Агъа-СтIалрин хуьре агьваллу хизанда 1918-йисуз дидедиз хьана. Агъсакъалри лугьузвайвал, ам бинелу агъастIалви, тарихда вичи и хуьр кутурди яз гьисабзавай Рамазанрин чIехи тухумдин сихилдикай тир.

Ам ругуд вацран бицIек яз, диде Заидатакай магьрум хьана. Буба Муьгьуьдин эфенди (зи бубадин стха) лагьайтIа, а девирда хайи халкьдин арадай акъатнавай савадлу векилрикай сад тир. Адакай вичин вахтунда Куьре округдин Гуьне магьалдин начальник хьанай.

Сифте Алкьвадрин, гуьгъуьнлай Ахцегьрин медресайра чирвилер къачуна. Мадни виниз тир чирвилер къачуз кIвачин хьанвайла, уьлкведа граждан дяве башламишна, нетижада Туьркиядиз кIелиз финин кIвалах акъвазна. Муьгьуьдина девлетлу хпехъан Акимов Аллагьвердидин хсуси секретарвилин везифаяр тамамариз хьана.

Дагълара Советрин власть гъалиб хьайила, халкьдин савадлу векилрикай сад яз, Муьгьуьдина цIийи властдин лозунгрин таъсирдик кваз, дагъвияр савадлу авунин карда вичин бажарагъ къалуриз эгечIна. ЦIерид йисуз ада Испика, Агъа СтIалдал, КIварчагъа, ЦIелегуьндал, Агъа Арагъа, Рухуна муаллимвилин везифаяр тамамарна.

1937-йисан цIаяриз аватдалди ам дагъвияр савадлу авунин женгчи тир. ГъвечIи Гъалиб, аял чIаварилай чIехи буба Садикьан камаллу насигьатрик кваз чIехи хьана. Гьеле кьуд йиса авай аял яз, ада чIехи бубадивай уьмуьрдин сифте тарсарни къачуна, туьрк ва араб чIаларалди кIелизни чирна. Буба Муьгьуьдин лагьайтIа, вичин хайи веледдин зигьиндин хцивал акваз, адал кьадарсуз кьару тир.

Бубади вичин велед тади гьалда хуьре ахъайнавай туьрк чIалалди кIелзавай мектебдиз ракъурна. Вичиз гьеле кIвале амаз фасагьатдаказ туьрк чIал чир хьанвай ада хуьруьн сифтегьан мектебни агалкьунралди акьалтIарна.

Кьасумхуьрел кардик кваз хьайи лежберрин аялар патал ахъайнавай мектебдиз (ШКМ-диз) гьахьзава. Ина ам лезги халкьдин дамах тир савадлу хва Абдулкъадир Алкадарскийдин гуьзчивилик жезва. Вичи урус чIалал тарсар гузвайтIани, Абдулкъадир муаллимди гьамиша лезги чIалал аялрин яратмишунрин кIвалах тешкилиз хьана, гьеле а девирда ада дидед чIалахъ авай еке метлеб кьатIанвай.

Ада вичи чирвилер гузвай аялрихъ элкъвена лугьудай: «Эгер са касдин рикIе вич савадлу хьунин экуь мурад аватIа, ада сифте нубатда хайи дидедин чIал дериндай чирна кIанда, хайи халкьдин эдебиятдикай, медениятдикай хабардар жен…» Ада аялриз мектебдин шиирар ва маса эсерар теснифунин тапшуругъар гудай, ахпа арадал атай эсеррин пис-хъсан терефар вири аялрин иштираквилелди веревирд ийидай.

ИкI, тежрибалу муаллимди алава яз тухузвай хейлин тарсар Гъалибан шиирриз баянар гуналди куьтягь жедай. (Гъалиб халудин ихтилатрай вичихъ галаз чIехи шаир СтIал Сулейманан хва Мусаибани кIелзавай, адани шиирар теснифзавай).

Девир муаллимвилин кадрияр бес тежезвайди яз акурла, амай аялрин арада вичихъ дерин чирвилер хьуниз килигна Гъалиб мектебдин дирекциядин теклифдалди къадим Дербент шегьердиз урус чIалан тарсар гудай муаллимар гьазурдай курсариз ракъурзава. Гьайиф хьи, курсар акьалтIарна, хайи хуьруьз хтай жегьил муаллимдин хизанда «ялав гьатна» — 1937-йисан 22-июлдиз буба Муьгьуьдин ва мад кьве кас гьа и хизандин багърияр органри кьуна дустагъна. Гъалиб бейчара яз амукьна. Адан хиве далудихъай буба галатнавай кьве стхани кьуд вах дарвиляй акъудунин жавабдарвал гьатна. Мад чирвилер къачуникай фикирни ийиз хьунухь мумкин тушир, анжах араб, туьрк чIалариз адан патай авай майилар йис-йисандавай мадни артух жез хьана.

Кьве йисуз Табасаран райондин ТIинитIрин хуьруьн тамам тушир юкьван школада урус чIалан тарсар гудай муаллимвиле кIвалах авур Гъалиб халу дяведин вилик квай йисара Дагпединститутдин тарихдин факультетдиз гьахьзава. Хизандин къайгъуйрик квай ада 1952-йисуз институт экстернидаказ акьалтIарна.

Хайи Агъа-СтIалрин хуьре муаллимвал, «Дагъустандин правда» газетдин таржумачивал, муаллимрин чирвилер хкаждай институтдин сектордин заведующийвал, Рутул райондин юкьван школадин директорвал, мад элкъвена хайи райондин Герейханован хуьруьн совхоздин рабочийрин аялриз урус чIалан ва тарихдин тарсар гудай муаллимвал авуна. Гьина вич хьанатIани и йисара ада вич акьалтзавай несилрин халис несигьатчи, камаллу тербиячи яз къалурна.

1957-йисуз «Чирвал» обществодин активный член яз, Махачкъалада Москвадин тежрибалу лекторар кIватI хьанвай мярекатда, бахтунай хьиз, Гъалиб халу вичин муаллим профессор Расул Мегьамедовахъ галаз гуьруьшмиш жезва. Ада Гъалиб халудин вилик конкурсдин бинедаллаз университетда цIийиз ачухнавай араб чIалан отделенидин муаллим хьунин теклиф эцигна.

Малум тирвал, вичикай университетдин муаллим хьайи йикъарилай башламишна, гележегдин алим-арабист Мегьамед-Гъалиб Садыкъи надир ктабрин гъилин хатIарин кIватIалрин ирссагьибни хьана.

Ада майдандиз акъуднавай кьван куьгьне ктабрин арада жанлу чка лезги шииратдин экуь гъед Етим Эминан яратмишунриз талукьарнавай материалри кьазвай. Нетижада 1980-йисуз жавагьиррин устаддин эсеррин цIийи кIватIал чапдай акъатна. Шаирдин уьмуьрдин хейлин терефриз ачух баянар гунилай алава яз, авторди и кIватIалдик шаирдин цIийиз жагъанвай шиирарни кутуна. Гьа Етим Эминан яратмишунрин гелеваз фейи Гъалиб Садыкъидин гъиле алатай асирдин чIалан устадрин араб ва туьрк чIаларал туькIуьрнавай гзаф эсерар гьатна.

Абурун бинедаллаз пешекарди 1979-йисуз «Араб ва туьрк чIаларалди лезги эдебият» темедай филологиядин илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена, алимвилин тIвар къачуна. Къейд авуниз лайихлу кар мад ам я хьи, арабист – алим Гъалиб Садыкъи анжах араб ва туьрк чIаларал алатай асирра теснифнавай эдебият, меденият ахтармишуналди сергьятламиш жезвач. Ада гьа са вахтунда Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан ва мсб. яратмишунрин алемдани вичин гаф лагьана, цIийи-цIийи эсерар жагъурна.

Алимди вичи хиве кьурвал, гележегдин несилрин къайгъудар яз, ада иллаки чи халкьдин арадай акъатай дегьзаманрин чIалан устадрин ирс раиж авун патал вичин эхиримжи нефесдалди зегьмет чIугуна ва и важиблу кар ада вичин намусдин буржи яз гьисабна.

Гъалиб эфендиди Ярагъ Мегьамед эфендидин, Алкьвадар Гьасан эфендидин ва маса алимрин уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ дериндай ахтармишна, ада вичин «Алим, арифдар ва шаир» макъалада Ярагъ Мегьамед эфендидикай икьван чIавалди малум тушир делилар жагъурна.

Гъалиб Садыкъидиз хьиз араб чIал, я гьа чIалал чи халкьдин векилри са шумуд виш йисара теснифнавай, чпел къимет эцигиз тежедай хьтин затIар чидай маса кас авачир, Амри Рзаевич Шихсаидовалай алатайла.

Гьа са вахтунда Гъалиб эфендиди Ахцегь Мирзе-Алидин, Рухун Алидин, Ахцегь Гьажидин, СтIал Сулейманан ва масабурун яратмишунрин алемдани вичин гаф лагьана, цIудралди икьван чIавалди малум тушир Сулейманан шиирар майдандиз акъудна.

Гьеле 1614-йисуз лап гуьрчег хатIаралди 500 чарчикай ибарат тир Къуръандин баянар гудай гафарган туькIуьрай Кьуьчхуьр Мегьарам эфендидин кхьинри, Хив райондин Зардагъ хуьруьнви Рабданан хва Гьасана шейх Саадидин (Ирандин машгьур шаир) таржума авунвай эсерри, 1712-йисуз Ахцегь Гьашима Гъазалидин философиядин эсерриз ганвай баянри ва хейлин маса ахтармишунри чи халкьдин арадай алатай девирра акъатнавай арифдаррин, чIалан устадрин, камалэгьлийрин руьгьдин алемдин девлетлувал къалурна (раиж авуна).

Мегьамед-Гъалиб эфенди Садыкъидин руьгьдин хазина са макъалада тамамвилелди ачухариз хьунухь мумкин туш. Гъалиб Садыкъидин хизанда вад аял чIехи хьана: Вагиф, Фаиля, Наиля, Мегьамед-Ариф, Гьуьсейн-Жавид.

Ам чешнелу бубани тир, адан веледарни хтулар алимвилин рехъ давамардайбур хьана. Мегьамед-Ариф политикадин илимрин доктор, Гьуьсейн-Жавид машгьур художник, искусствоведенидин кандидат, СССР-дин художникрин Союздин член ва СССР-дин художественный Академиядин медалдиз лайихлу хьайи (гьайиф хьи, ам вахтсуздаказ 40 йисан яшда аваз регьметдиз фена), руш Фаиля – филологиядин илимрин кандидат я.

Гъалиб Садыкъи вичин уьмуьрда чи халкьдин къадим ирс кIватI хъийиз къекъуьн тавур хуьр, дере-тепе бажагьат ама. Адаз кьван тарихдин шагьидар тир ктабар, гъилин хатIар, дафтарар, чарар ва маса надир шейэр акур мад бажагьат ава. Чи халкьдин милли культура, эдебиятдин ва медениятдин ирс дегь-девиррилай гатIунна, са-са чар, са-са гъвел кIватI хъийиз, ахтармишиз, лезги чIалал кIелзавайбуруз мукьва ийиз, чапдай акъудиз алахънавайбурукай сад тир алим-арабист, машгьур филолог, муаллим, литературовед, шаир, таржумачи ва заманайрин хабардарни яз кьетIен зигьин аваз машгьур хьайи Мегьамед-Гъалиб Садыкъи 82 йисан яшда аваз 2000-йисуз чи арадай акъатна, амма ада тур ирс ама, чи рикIера эбеди яз амукьда.

За фикирзавайвал, адан зегьмет еке къимет гуниз лайихлу я. Регьметлудан рикIе лап чIехи мурадар авай, бажарагълу алимдиз вири крар кьилиз акъуддай мумкинвал хьанач, амма адан веледри, хтулри, абурни илимдин зурба векилар я, белки чIехи бубадин мурад-макьсад Аллагь-Тааладин куьмекдалди кьилиз акъудин.

ЧIехи бубадин тIвар алай хтулди, Мегьамед-Гъалиб Садыкъиди еке агалкьунралди Вирисоюздин гьукуматдин юстициядин университет акьалтIарна. Алай вахтунда ам Виридуьньядин халкьарин ва конституциядин ихтиярар гьялзавай кафедрадин аспирант я. Къуй Сад Аллагьдин куьмекдалди рикIе авай экуь мурадар кьилиз акъатна, вичикай зурба алим хьурай!

Майина Абдулмуталибова, Россиядин журналистрин Союздин член, композитор