Гафунин къуват къагьриманрин гъиле гужлу яракь я

И жергедик Мемей Эфендиев (1903-1944), Балакъардаш Султанов (1912-1943), Агъалар Гьажиев (1907-1943), СтIал Мусаиб (1914-1943), МутIагьир Рзаханов (1906-1942) ва масабур акатзава. Абуру гьам шаирвилин хци гафуналди, гьам яракьдалди чапхунчи душмандихъ галаз, кьегьалри хьиз, дяве тухвана, Ватандин рекье чпин чанар эцигна.

Фронтдин далу пата амай шаирар ва писателар тир Хуьруьг Тагьира, Нуредин Шерифова, Шиназ Гьезерчиди, Абдул Муталибова, Сейфедин Шихалиева, Зияудин Эфендиева, Къияс Межидова, Альдер Билалова, Шагь-Эмир Мурадова ва масабуру галатун тийижиз эдебиятда кIвалахна. Абурун ватанпересвилин гьиссералди ва дерин метлебдалди тафаватлу эсерар «Социализмдин пайдах», «ЦIийи дуьнья», «Колхоздин пайдах» газетриз, школадин хрестоматийриз ва кьилдин кIватIалриз акъатнай. ИкI, 1943-йисуз чапдай акъатай «Ватан патал» ктаб кьетIендиз къейд авуниз лайихлу я. Ана Ватандин ЧIехи дяведин вакъиайриз бахшнавай халкьдин сивин яратмишунар, СтIал Сулейманан «Яру аскердиз», Хуьруьг Тагьиран «Ватан», «Бубадин тапшуругъ», «Аслан хва, игит хьухь!», «Лянет», СтIал Мусаибан «Гьамиша гъалиб яру аскер», «Ватан хуьз гьазур я чун», Зияудин Эфендиеван «Гьахъ эхир винел акьалтда», «Фронтдин бригада», Альдер Билалован «Фронтовик стхадиз чар», Шихнесир Къафланован «Ватандин игитриз баркалла» ва маса авторрин шиирар ганва. Ктабдин сифте гафуна ам туькIуьрай Зияудин Эфендиева кхьенва: «Гьеле дегьзаманайрилай инихъ, инсан жуван яшайиш патал женгиниз яракьламиш жедайла, ада жуван азадвал патал чIуру къастунин къуватрин аксина женг чIугвадайла, ам тураривди, хьелеривди, тупаривди хьиз, манийривдини яракьламиш жедай. Художественный гафунин къуват халкьдин къагьриманрин, игитрин, сердеррин гъиле лап гужлу яракь яз хьайиди я».

Вири эсерриз ватанпересвал хас я. ИкI, СтIал Мусаиба «Ватан хуьз гьазур я чун» шиирда Советрин вири халкьар гаф-чIал, ният сад яз пехъи душман тергиз гьазур тирди малумарзава:

Диде-Ватан патал дяве

Авун кьазва чна хиве,

Гьич са касдин кам чи чиле

Тутаз чун къуз-физ гьазур я.

Къейд авун лазим я хьи, СтIал Мусаибан кьегьалвал, халкьдиз вафалувал дяведин йисара иллаки хъсандиз малум хьана. Адан чIехи кьве стха Мегьамедюсуфни Мирзеюсуф дяве башламишай сифте йикъара фронтдиз фенвай. Мусаибни дяведиз физ гьазур хьанвай, амма ам, бронь эцигна, фронтдин далу пата тунвай.

1942-йис. Чапхунчи душман атана Волга вацIув агакьзавай. Фашистриз Сталинград кьуна, Москва Кавказдикай ва Бакудин нафтIадикай къакъудиз кIанзавай. Ватандал ихьтин бедбахтвилер атай чIавуз игитдин рикI авай СтIал Мусаибавай секиндиз далу пата акъвазиз хьаначир. Ам гуьгьуьллудаказ арза вугана фронтдиз фена. Ада Сталинграддин патарив къизгъин женгера иштиракна. Женгера кьегьалвилер къалурунилай гъейри, Мусаиба вичин женгчи эсерралди дяведа иштиракзавай Советрин инсанрин руьгь хкажзавай, чапхунчи душмандивай Яру аскердин хура са чIавузни акъвазиз тежедайди къейдзавай. Ада кхьизва:

… СтIал Мусаиб гьазур я

вич,

Душман гатаз ийиз ам пуч,

Чи чиликай са чIибни гуч,

Гъалибвални кьаз я, аскер.

СтIал Мусаиба вичин гаф хвена, кьур кьин кьилиз акъудна. Ада вичин жегьил чан Ватандин хушбахтвал патал гана.

Дяве башламиш хьайила, Балакъардаш Султанован виликни фронтдиз фидани, фидачни лугьудай суал акъвазначир. Ам дяве башламишай сифте йикъара фронтдиз рекье гьатнай. 1943-йисуз Б. Султанова душмандихъ галаз Ватан патал хьайи женгера вичин чан ганай. Шаир вич кьегьал игит хьиз кьенатIани, адан эсерри чаз къени гьа девирдин шагьидри хьиз къуллугъзава. Адан «Къизил аскер», «Красноармеец», «Яру кьушундиз» эсеррай аквазвайвал, шаир чи гьукуматдин къуватдихъ, Советрин инсанрин бахтлу гележегдихъ инанмиш я. «Яру кьушунриз» шиирда Балакъардаш Султанова чун фашистрин Германиядал гъалиб жедайдахъ са шаклувални ийизвач. «Колхоздин пайдах» газетдиз акъатай «Къизил аскер» шиирда ада кхьизва:

Яру пайдах вили цавуз

Хкажна на, къизил аскер.

Душманарин кьилер агъуз

Ийида на, къизил аскер.

Ватандин ЧIехи дяве башламишайла Зияудин Эфендиевани вичин къелем хци авуна. Ада дяведин йисара яратмишай очеркар, гьикаяяр, пьесаяр, публицистикадин макъалаяр чи газетриз акъатзавай. 1944-йисуз абур «Дагълара» тIвар алаз кьилдин кIватIалда гьатнай. Писателдин сифте ктабдиз акъатай «Гьахъвал гъалиб жеда», «Кьуьзуьдан суьгьбет», «Медаль», «Гуьлуьстан» ва маса гьикаяяр, «Гъалибвилихъ» пьеса Советрин халкь чапхунчи немсерин фашистрал гъалиб жедайдахъ инанмишвилин метлебдалди тафаватлу я. Писателдин эсеррин герояр фронтдин далу пата югъ-йиф талгьана кIвалахзавай, зегьметдал рикI алай халисан инсанар я. ИкI, «Гьахъвал гъалиб жеда» гьикаяда Зияудин Эфендиева яшлу дагъви Къадиран образдалди Советрин инсанрин уьт квемвал, ватандиз вафалувал къалурзава. Къадира, вичин чIехи яшаризни килиг тавуна, галатун тийижиз кIвалахзава, жемятдик руьгь кутазва. Адан рикIел Кьасума вич дяведиз фидайла лагьай гафар хъсандиз алама: «Куьне фронтдин далу пата гъалибвал къачу, чна женгина къачуда».

1943-йисуз Зияудин Эфендиева яратмишай «Кьуьзуьдан гаф» гьикаядай малум жезвайвал, яшлу дагъвияр тир Керимани Сефикъулиди танкар акъудунин мураддалди, оборонадин фондуниз манат-манат эцигна кIватIай пул язава, дишегьлийри фронтдиз чпи храй гуьлуьтарни элжекар ракъурзава.

Фашистрин Германиядихъ галаз кьиле фейи женгера лезгийрикай са шумуд кьегьалди – Валентин Эмирова, Гьасрет Алиева, Эсед Салигьова, Араз Алиева, Мирзе Велиева – Советрин Союздин Игитвилин тIварар къачунай. Валентин Эмированни Асрет Алиеван баркаллу кьегьалвиликай, Ватан патал гьунарлувиликай Хуьруьг Тагьира «Дагъдин кард», «Гьавадин пагьливан», «Геройдиз тIвар мубарак» эсерар яратмишнай.

Валентин Эмирован кьегьалвал хьиз, Гьасрет Алиеван гьунарлувални Хуьруьг Тагьира поэзиядин чIалал тебрикна. ИкI, «Геройдиз т1вар мубарак» эсерда шаир къагьриман хци дяведин женгера къалурай игитвилерин анжах са дуьшуьшдикай раханва. Днепр вацIал кьиле фейи дявейра Гьасрет Алиева, дугъриданни, халисан игитди хьиз, душмандал пулеметдай цIай къурна ва женгинин юлдашрихъ галаз санал чпелай са шумуд сеферда артух тир фашистрин аскеррихъ галаз женг тухвана. Гьа чIавуз Гьасрет Алиеваз Советрин Союздин Игитвилин тIвар ганай.

Хуьруьг Тагьира дяведин йисарин яратмишунрин эхиримжи цикл гъалибвал тебрикуниз бахшнава. ИкI, ада «Кьуд йис» поэмада кхьизва.

Душмандикай азад хьана

Лугьуз халкьар рахазва къе,

Берлиндин кьилел лепе гуз,

Яру пайдах къугъвазва къе.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара лезги шаирри ва писателри вири чпин къуват ва алакьунар гъалибвилин югъ мукьва авун патал Ватандин рекье эцигнай. Вахтар къвез алатда, несилар дегиш жеда, амма дяведин йисара яратмишай эсерри чи руьгьдин хазинадик кутур пай са чIавузни квахьдач.

Хазран Кьасумов, РФ-дин журналистрин Союздин член.