Алибег Фатахован - 110 йис КьетIен бажарагъдин сагьиб

Владимир Маяковскийди шииратда тур къайдайрал амал авуна, Алибег Фатахов вичин яратмишунрин эвелимжи къадамрилай эгечIна девирдин вилик кьиле хьана, чи уьлкведин ва адалай къецепата кьиле фейи вири важиблу вакъиайрикай ада вичин кхьинар авуна. ЦIийивилер галай адан яратмишунар тематикадин жуьреба-жуьревилелди, дерин идейныйвилелди, интернационализмдалди тафаватлу я ва адан ирс Дагъустандин эдебиятдин хазинадик акатзава.

Алибег Фатахов виликан Куьре округдин (гилан Сулейман-Стальский райондин) Цмуррин хуьре 1910-йисуз дидедиз хьана. Ирид йис хьайила ам школадиз фена. Сифтедай Алибега хайи хуьре, ахпани Кьасумхуьрел кIелна. Гуьгъуьнлай ам, пеше хкягъун патал, Бакудиз фена ва ФЗУ акьалтIарна. Ана кIелзавай йисара А. Фатахова политграмотадин 6 вацран курсарани чирвилер къачуна, ам комсомолдин жергейриз гьахьна. Бакуда гзаф миллетрикай ибарат фяле классдин яцIа яшамиш жез, чирвилерихъ къаних жегьил хъсандиз «чрана» ва лигим хьана. КIвалахдикай азад вахтунда ада ктабар кIелдай.

1928-йисуз республикадин «ЦIийи дуьнья» газетда кIвалахиз эгечIдайла, Алибегахъ Бакудин учебно-заводской ва Курхуьруьнни Агъа-СтIалрин комсомолдин ячейкайра таблигъатчивиле ва агитаторвиле кIвалахай тежриба авай.

Алибег Фатахован яратмишунрин рехъ, адан несилдин амай гзаф писателрин рехъ хьиз, газетдиз акъатай къейдерилай, макъалайрилай, очеркрилай, фельетонрилай башламиш хьана. И эсеррин кIаник ада вичин жуьреба-жуьре тахаллусар – Юпитер, Верг, Таниш ва масабур эцигзавай. Амма са тIимил вахтундилай Алибег Фатахов бажарагълу алим, литературовед Гьажибег Гьажибегован меслятдалди шииратдал элячIна. А. Фатахова «Пуд йис» очеркда кхьенай: «Гьар сад чакай – аскер, кIвалахзавай чка – фронт я». Ам и гафариз вафалу яз амукьна, ада художественный эдебият кьетIен фронт яз гьисабзавай, вичини ихьтин эдебиятдиз уьмуьрдин эхирдалди къуллугъ авуна.

1928-йис Алибег Фатахов эдебиятдин рекьел элячIай йис я. Адан сифте шиирар: «КIуьд январь», «Фекьиярни шехьда», «Вач, югъур хьуй, куьгьне уьмуьр», «Надиж аялар» поэма ва маса эсерар адетдин «къошмадалди» кхьенва, гьа са вахтунда ада адет хьанвай жуьредани дегишвилер, цIийивилер туна. ИкI, бязи цIарара цензура авач, шиирдин кIалубди истемишзавай жуьредин рифма авачир дуьшуьшарни гьалтзава, авторди эхиримжи бендина вичин тIварни кьазвач. Идалайни гъейри, бязи бендера везиндин ва туькIуьр хьунин структура дегиш жезва. Ингье Алибег Фатахова «Вач югъур хьуй, куьгьне уьмуьр» шиир гьикI куьтягьзаватIа:

Бес я, бес я, бес я!

Им чи миллионрин сес я!

Им ви лап эхир нефес я!

Вач, югъур хьуй, куьгьне

уьмуьр!

Куьгьне девирдиз кхьей шииррилай гуьгъуьниз А. Фатахова социализмдин девирдин инсанрин (Риза, Гьасан, Аслан, Гуьлназ, Мегьамед, Гуьлпери ва мсб.) къаматарни яратмишна. Мисал яз, «Зарбачи Гьасан» (1931-йис) поэмада Гьасанан къамат гьахьтинбурукай я. Гьасан, адан чIехи уьлкве хьиз, жегьил ва къуватлу я. Ам къизгъинвилив ацIанва ва хайи колхоздин, гьакIни шуьшедин чIунар чIугвадай «Дагогни» заводдин крар хкажун патал вири къуватар эцигиз гьазур я. «Зарбачи Гьасан» поэмадин бинеда авайбур гьакъикъи вакъиаяр, кьилин игитни заводдин фяле хьайи Гьасан я.

Хайи лезги эдебиятдин тарихда Алибег Фатахов сифте яз шиирдалди кхьей «КьатI-кьатI авур зунжурар» романдин авторни я. Адан винел авторди кьуд йисалайни гзаф кIвалахна. Романда фялейрин уьмуьр, инкъилабдинни граждан дяведин вакъиаяр, хуьруьн майишат коллективламишунин шикилар ганва, обществодин жуьреба-жуьре классрин сад садаз къарши фикирар ачухарзава, урус халкьдихъ галаз къуьн-къуьневаз Дагъустандин зегьметчийри лукIвилин ва пачагьдин девирдин зулуматдин зунжурар кьатI-кьатIзавайди, цIийи уьмуьр туькIуьрунив эгечIзавайди къалурзава. Им романдин кьилин тема я.

Алибег Фатахова кхьей чеб цIийи дуьнья патал чIугвазвай женгинин романтикадив ацIанвай «Дагъларин разведчикар», «Эм-тэ-эс», «Культ санштурм», дуьньяда кьиле физвай важиблу ва кар алай вакъиаяр къалурзавай «Европадин жаллатIриз», «Садко ва Ванцетти» шиирри, «Чинани ана», «Дяве» поэмайри, михьи муьгьуьббатдив ацIанвай дишегьлийрин къаматар къалурзавай «Кустарка», «Дагъларин руш» шииррини ван авуна.

Гьа са вахтунда, Алибег Фатаховаз вичиз шииратдин сергьятар дар яз акуна, уьмуьрдин гьакъикъат тамамдиз ва адан вири муракабвилерни адан гзаф терефар дериндай ачухарун патал шаирди и сергьятрай экъечIунин лазимвал авайди гьиссна. Гьа икI ада прозадин жуьреда кхьенвай эсерар пайда хьана. «Бегьер аллагьди ваъ, зегьметди гуда», «Чнани хъвана», «Риза», «Газет», «Бубадин веси», «Лянет» эсерра А. Фатахова, хайи халкьдин агалкьунрал шад яз, жегьил несилдиз алатай четин вахтарикай суьгьбетзава, гьикI лагьайтIа, автордиз а вахтар хъсандиз чизвай.

Алибег Фатахован проза ахтармишай Буба Гьажикъулиев гьахъ тир, ада кхьенай: «Фатахован гьикаяйриз Чеховаз авай хьтин лиризм хас я. Автордин ремаркаяр, диалогар, мензерайрин шикилар – ибуру вирида ажайиб шиирлу гьуруш тешкилзава. Писателрин игитрин жанлу рахунар, мензерайрин шикилар таъсирлу гьиссеривни къенепатан гьерекатрив ацIанва».

А. Фатахован гьикаяяр, адан шииратдин эсерар хьиз, девирдин метлеблу, вахтунин истемишунриз жаваб гузвай темайрал бинеламиш хьана кхьенва. А темаяр лагьайтIа, цIийи уьмуьр туькIуьрун, алатай куьгьне девирдин амукьаяр критика авун ва советрин цIийи инсан арадал атунин месэлаяр я. СтIал Сулейманахъни Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал цIийи жанраяр гьялуналди, Алибег Фатахова лезгийрин совет двеирдин эдебият вилик финик зурба пай кутуна.

Гьа са вахтунда, Алибег Фатахов эдебиятдин классикрин эсерар лезги чIалаз таржума авурбурукайни сад я. А. Пушкинанни М. Лермантован эсерар таржума авуни, М. Горькийдинни В. Маяковскийдин яратмишунрикай вичиз тарсар хкудуни, милли писателрив къайгъударвилелди эгечIай Н. Тихоновахъни В. Луговскойдихъ галаз мукьувай таниш хьуни ва абурухъ галаз са шумудра гуьруьшмиш хьуни Алибег Фатахован уьмуьрдин рехъ къатидаказ экуь авуна.

Илгьамлу зегьметдикай, хайи Ватандикай галат тавуна мани лагьай ялавлу шаир ва гьикаятчи Алибег Фатахован эсерри лезги эдебиятдин экуь ва метлеблу чинар тешкилзава.

Хазран Кьасумов, Лезги писателрин Союздин член

Абидин Камилов