СтIал Сулейманан КIвал-музейдин 70 йис Культурадин ирс яз амукьдай имарат

Къачун чна музеяр. Алай вахтунда районда Дагъустандин халкьдин шаир, ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан КIвал-музей, райондин край чирдай музей, Алкьвадар Гьасан-эфендидин музей, Эминхуьре лезги поэзиядин классик Етим Эминан музей, Вини СтIалдал край чирдай музей, Цмурдал Гъалибвилин музей, Агъа-СтIалдал Алимегьамед Эседулаеван ва Ичина Ариф Рустамован музеяр кардик ква. ГъвечIи музеяр райондин са шумуд школадани ава.

Гьелбетда, районда виридалайни «яшлуди» СтIал Сулейманан КIвал-музей я. Ам федеральный метлеб авай культурадин ирс хуьзвай ва асиррани ирс яз амукьдай объектрик акатзава.

«Агъа-СтIалрин хуьре къацу къав алай лацу гъвечIи кIвали виридалайни вичел фикир желбзава. Ина Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейман яшамиш хьана ва яратмишна. Шаирдин хци идара ийизвай СтIал Сулейманан КIвал-музейда гзаф экспонатар ава: шикилар, суьретар, ктабар, ашукьдин хсуси шейэр…» — кхьенай 1970-йисара «Дагъустанда фидай рекьер» ктабда.

СтIал Сулейманан КIвал-музей 1950-йисуз ачухна. Сифтедай РСФСР-дин Министррин Советдин къарар бинедиз къачуна шаирдин хизандин на- кьвадин кирпичрикай эцигнавай кIвал государстводи саламатдиз хуьн патал кьабулна. 1977-йисуз тIебиатдин таъсир себеб яз и кIвал амукьнач (музейда гьа кIвалин макет амазма). 1934-йисуз республикадин Гьукуматдин буйругъдалди гьа кIвалин патав цIийи кIвал эцигна, ана вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара СтIал Сулейманаз яшамиш хьун кьисмет хьана. ЦIийи кIвал хуьруьн муаллим Нурдин Зиядинован проектдай эцигна. Эцигунрин кIвалахар устIарар тир Эмирбега, Рамалдана, Навруза, Гьажимурада, Къазагьмеда тамамарна.

Музейдин сифте директор муаллим Шагьвелед Шайдаевакай хьана. Гуьгъуьнлай и везифаяр вичикай машгьур ахтармишунардайди – арабист хьайи Гъ. Садыкьиди тамамарна. Ам СтIал Сулейманан хва Мусаибан тай-туьш ва дуст тир. Гъ. Садыкьиди рикIел хкидай: «Им 1950-йисуз хьайи кар я. Хуьре музей хьун – им тахьана хьайи хьтин кар тир. Бейхабардиз заз, муаллимдиз, музейдин директор хьун теклифна. Шегьеррин музейрихъ галаз зун, тIимил-шимил хьайитIани, таниш тир. За зи кIвалах шаирди ишлемишай шейэр, аваданлух, зегьметдин алатар, шаирдилай амай парталар… жагъур хъувунилай башламишна. Заз СтIал Сулеймана ягъиз хьайи чуьнгуьрни жагъана. Заз кIвалахда, гьам меслятралди, гьам вичин иштираквилелди шаирдин хва Мусаиба еке куьмекар гана, ада музей арадал гъуник зурба пай кутуна. Чна шаирдин ктабар, шикилар, гьукуматдин наградаяр галай-галайвал чкайрал эцигна, гъвечIи хва Мусаиба Сулеймана лугьуз кхьей шиирар, СтIал Сулейман республикадин ва райондин руководителрихъ галаз рахаз хьайи телефон жагъур хъувуна, Серго Орджоникидзеди шаирдиз пишкеш авур, вучиз ятIани милициядин райотделдин ихтиярда аваз хьайи ва михьиз чкIанвай «Эмка» автомобиль элкъуьрна вахчуна. За кIвалахзавай йисара музейдиз къвезвай инсанрин теклифар кхьидай ктабни тухуз башламишна. Са гафуналди, чун музей шаирдин тIварцIиз лайих луди хьун патал алахъна. КIвалахиз Москвадиз фидайла за зи чкадал директорвиле Мирзеюсуф тайинарунин теклиф ганай».

Гаф кватай чкадал къейд ийиз кIанзава: 1975-йисалай эгечIна СтIал Сулейманан КIвал-музейдин директорвиле СтIал Сулейманан хтул (Мирзеюсуфан руш) Лидия Стальскаяди кIвалахзава. Ам хъсан шаир, Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник я.

1970-1980-йисар шаирдин КIвал-музей патал виридалайни бегьерлубур хьана. 70-йисарин юкьвара музейда ва адан территорияда цIийи хъувунин ва дуьзмишунин рекьерай еке кIвалах тухвана. КПСС-дин райкомдин 1-секретарь Ибадулагь Тагьирован чалишмишвилер себеб яз, Агъа-СтIалрин хуьряй фидай туриствилин кьве маршрут ачухна. И йисара музейдиз Советрин Союздин вири пипIерай туристар къвезвай. Москва, Ленинград, Казань, Мурманск, Новосибирск ва ихьтин чIехи маса шегьеррай йиса 2-3 группа туристар атун адетдин кар тир.

1987-1988-йисара чкIидай гьалдиз атанвай гьакIан накьвадин кирпичрин кIвал чкIурна, адан чкадал къванцин дарамат эцигна. 1988-йисуз цIийи хъувунвай музей ачухунин шадвилин мярекатда КПСС-дин Дагъустандин обкомдин Сад лагьай секретарь Мегьамед Юсупова, республикадин Верховный Советдин Президиумдин председатель Мегьамедали Мегьамедова, ДР-дин Министррин Советдин председатель Абдуразакь Мирзебалаева, Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова ва багьа гзаф мугьманри иштиракнай. Яру лент Мегьамед Юсупова ва Расул Гьамзатова атIанай.

2009-йисуз, райондин кьиле кьегьал хва Имам Яралиев авайла, музейдин территория дуьзмишунин рекьяй еке кIвалах тухвана, музейдин вилик квай, Шииратдин йикъар тухузвай, майданда къир цана. Гьа икI, шаирдин КIвал-музей йисандавай-суз хъсан, экспонатрин кьадар артух хьана, Агъа-СтIалрин хуьр «Шииратдин Меккедиз» элкъвена. Музейдиз, зурба шаир СтIал Сулейманан чIехи бажарагъдиз гьуьрмет авунин лишан яз, гьар йисуз неинки Россиядин субъектрай, гьакIни къецепатан уьлквейрай шаирар, государстводин деятелар, туристар къвезва.

Гьайиф къведай ва рикIиз тIар жедай кар ятIани, СтIал Сулейманан КIвал-музейдикай рахадайла, лугьуз кIанзава хьи, 2016-йисан 21-мартдилай 22-март алукьзавай йифиз ана цIай кьуна, дарамат ва маса шейэр тамамвилелди кана. И чIуру кIвалахди неинки районэгьлияр ва СтIал Сулейманан поэзиядал рикI алайбур, чи культурада КIвал-музейдихъ авай метлебдин гъавурда авай вишералди маса инсанарни къарсурна. Вири сад хьана ва эглеш тавуна музей цIийи кьилелай эциг хъийиз башламишна. Шаирдин КIвал-музей ахцигун – им халисан «Халкьдин проектдиз» элкъвена. Республикадин руководствони и месэладив гъавурда гьатуналди эгечIна. Музей арадал хкунин карда меценатри-чи районэгьли Фируза Керимовадин «Территория добра» мергьеметлувилин фондуни, «Рычал-су» ООО-ди, кьиле директор Шуми Шабатаев аваз «Посольство Москвы» тешкилатди, Имам Яралиева, Зураб Шайдаева, Сардароврин хизанди… активвилелди иштиракна. Муниципальный райондин Кьил Нариман Абдулмуталибова, вири районэгьлийри абуруз чухсагъул ва аферин лугьузва.

СтIал Сулейманан цIийиз ахциг хъувур КIвал-музей ачухунин шадвилин зурба мярекат 2017-йисан 18-майдиз, шаирдин хайи юкъуз, кьиле фена. Суварин мярекатда гзаф кьадар инсанри иштиракна. Агъа-СтIалдал, «Шииратдин Меккедиз», Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин депутатар, гзаф министерствойринни ведомствойрин руководителар, машгьур писателарни шаирар атанвай.

Гьуьрметлу мугьманар яз КIвал-музей ачухунин мярекатда Дагъустан Республикадин культурадин министр Зарема Бутаевади, «Территория добра» мергьеметлувилин фондунин руководитель Фируза Керимовади ва масабуру иштиракнай.

Шаирдин КIвал-музей ачухунин сергьятра аваз райондин Кьил Нариман Абдулмуталибова музей ахцигунин карда куьмек гайи мергьеметлувилин фондариз ва меценатриз районэгьлийрин патай чухсагъул лагьанай ва абурув райондин Гьуьрметдин грамотаяр вахканай.

ЦIийиз ахциг хъувур КIвал-музейдин экспонатарни, виликдай хьиз, СтIал Сулейманан хсуси шейэрикай, аваданлухдикай, зегьметдин алатрикай, ктабрикай, шикилрикай… ибарат я. Абурун кьадар къвердавай артух жезва.

Республикадин Милли музейдай, культурадин министерстводин архивдай ва маса чкайрай цIийи музейдиз СтIал Сулеймананбур яз хьайи документар ва шикилар хкана, КIвал-музей патал видеоаппаратура къачуна, шаирдин шикил авай халича, суьретар, чинин ва билегдилай агъуз гъилин кIалубар цIийиз яратмиш хъувуна. Виридаз хъсандиз чизвай СтIал Сулейманан 1935-йисан М-1 автомобилни цIийикIа туькIуьр хъувуна, музейдин гьаятда шаирдин цIийи памятник эцигна. Музейдин патав экспонатар хуьдай чка эцигнава, гуьрчегдиз къалурун патал тир (декоративный) къекъведай гуьтIуь рекьер галай, булах, атай мугьманри ацукьна юргъунвал алуддай кьур авай бахча туькIуьрнава. Ана эквер тунва, жуьреба-жуьре къелемар, кул-кусар, цуьквер цанва, лифер хуьдай «кIвал» эцигнава.

СтIал Сулейманан КIвал-музейди адет тирвал, гьамиша хьиз кIвалахзава: ана мугьманар кьабулзава, гьар жуьредин мярекатар, литературадин кIелунар, литературадинни-музыкадин вечерар, ктабрин презентацияр, илимдин ва культурадин машгьур векилрихъ галаз гуьруьшар тухузва.

Са рахунни алачиз, 70 йис тамам хьанвай ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан КIвал-музей райондин ва республикадин культурадин ирс яз асирра амукьда.

Хазран Кьасумов, РФ-дин журналистрин Союздин член

Шикилда: СтIал Сулейманан КIвал- музейдин винел патан акунар