Дагъустандин автономиядин - 100 йис | Тамам асирдин рехъ

Эгер чна тарихдин ктабдин чинриз вил вегьейтIа, аквада хьи, Дагъларин уьлкве Урусатдин империядик 1860-йисан апрелдилай акатна. Пудкъад йисан девирда, инкъилаб жедалди, пачагьдин администрацияди Дагьустандин экономикади, культуради, сиясатди империядихъ галаз санал виликди камар къачун патал хейлин алахъунар авунай. Дагъларин районра, хуьрера хейлин дегишвилер туна. Абурукай кьилинди Кавказда сиясатдин гьалар пайгардик кутуниз куьмек гайи административный реформа я. Урусатдин гуьзчивилик кваз, законсузвилериз, татугайвилериз, истисмарвилиз рехъ гузвайтIани, дагълух маканда хуьруьн майишат,

алишвериш, малдарвал вилик тухудай мумкинвилер арадал гъана. Чка-чкада светский школаяр, вузар, культурадин маканар ачухна, милли интеллигенция арадал атана.

Октябрдин инкъилабди дагълариз мадни цIийивилер, дегишвилер гьана. Сиясатдин еке метлеб авай и вакъиайра лезги халкьдин векилрини иштиракна ва хейлинбуру халкьдин абад гележег патал чпин чанарни къурбандна.

1920-йисан ноябрдиз Темир-Хан-Шурада Дагъустандин халкьарин чрезвычайный съезд кьиле фена. Анал РСФСР-дин милли крарин рекьяй нарком Иосиф Сталина Дагъустандин Советрин Автономиядин гьакъиндай Декларация малумарна. 1921-йисан 20-январдиз Вирироссиядин Центральный Исполнительный Комитетди махсус Декретдин бинедаллаз Дагъустандин Автономный Советрин Социалистический Республика тешкилнавайди тестикьарна. ЦIийи республика РСФСР-дин къурулушдик акатна.

ДАССР цIуд округдикай ибарат хьана: Авар, Анди, Гуниб, Дарги, Къазикъумухдин, Къайтагъ ва Табасаран, Куьре, Самур, Темир-Хан-Шура, Хасавюрт ва Каспий гьуьлуьн къерехда авай мулкни. Са тIимил геж хьиз ДАССР-дик Къараногъайдин, Къизлярдин, Крайновкадин, Тарумовкадин районарни, Къизляр шегьерни кутун хъувуна.

Винидихъ къейднавай Декретди Дагъустан АССР-дин сергьятар тайинарна, миллетрин арада мулкар патал авай гьуьжетрал эхир эцигна, республикадин регьбервал гудай органар, закондин бинедаллаз месэлаяр гъялдай гьалар арадал гьана. Яваш-яваш ДАССР, халкьдин майишат вилик тухунай Кеферпатан Кавказда лап кар алай регион яз, кIвенкIвечийрин жергеда гьатна. Дагъларин уьлкведин халкьари гьа вахтунда дуьз къарар кьабулайдал, виликди фидай важиблу рехъ хкягъайдал къе са шакни гъиз жедач. Ида республикадиз вичин мулкар хуьдай, халкьдин майишатдин жуьреба-жуьре хилерай виликди фидай, дагъвийриз чпин яшайиш хъсанардай мумкинвал яратмишна.

Республикадин мулкариз талукь яз гуьгъуьнин йисара мадни дегишвилер арадал атана. 1922-йисан 16-ноябрдиз ДАССР-дик, Терский губерниядикай хкудна, Къизлярдин округ ва Ачикулакский район кухтуна.

Истисмарвиликай, ханарикай, беглерикай, граждан дяведикай азад хьайи дагъвийри гьар са хиле гьакъисагъвилелди кIвалахна, абуру хъсан патахъ жезвай дегишвилер хушвилелди кьабулна. 1923-йисуз республикадин зегьметдин агалкьунар РСФСР-дин Зегьметдин Яру Пайдахдин ордендалди къейдна.

1928-йисан 22-ноябрдиз республикада округрин ва районрин чкадал 26 кантон ва 2 подкантон тешкилна. 1929-йисан 3-июндиз кантонар къуватдай вегьена ва районар тешкилна. 1931-йисан 6-сентябрдиз ДАССР Кеферпатан Кавказдин крайдин къурулушдик кутуна. 1937-йисан 12-июндиз Виридагъустандин Советрин чрезвычайный 11 -съезддал ДАССР-дин Конституция кьабулна.

1965-йисуз республика — Ленинан, 1970-йисуз Октябрдин революциядин орденралди къейдна.

1993-йисан 25-декабрдиз Россиядин Федерациядин Конституция къуватда гъатайдалай гуьгъуьниз ДАССР-дикай Дагъустан Республика хьана. Алай вахтунда республика цIуд шегьердикай ва 42 райондикай ибарат я. Республикадиз РД-дин Кьили регьбервал гузва. Халкьдин Собраниди важиблу законар кьабулзава.

Дагъустандин автономиядин 100 йис тамам хьуникай рахадайла, Куьре округдикай ва адак акатай Сулейман-Стальский (виликан – Кьасумхуьруьн) райондикайни тарихдин са бязи делилар гъиз кIанзава.

Чна винидихъ лагьайвал, ДАССР цIуд округдикай ибарат хьана. Куьре округдик гилан Сулейман-Стальский, Кьурагь, Хив, Агъул ва Мегьарамдхуьруьн мулкар акатзавай. 1928-йисалди абур округдин наиблухар яз амай. 1928-йисан 22-ноябрдиз ДАССР-дин ЦИК-ди VI-сеферда эвер гайи 4-сессиядал кантонар арадал гъана, муьжуьд вацралай – 1929-йисан 3-июлдиз ВЦИК-дин Президиумдин къарарадалди кантонриз районар лагьана тIварар гана. Куьредин округ сифтедай Кьасумхуьруьн ва Кьурагь районриз, гуьгъуьнлай Хив ва Агъул районриз пайна. Сифтедай Кьасумхуьруьн райондик хуьрерин 53 совет акатна. Абурун арада гилан Мегьарамдхуьруьн райондин чилер, са тIимил хьиз Кьурагь, Хив ва Табасаран районрин чилерни квай.

«ХХ асирдин Гомер» СтIал Сулейманан 100 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз 1929-йисан 12-майдиз РСФСР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди Кьасумхуьруьн райондиз Сулейман-Стальский район лагьана тIвар гана.

2005-йисан 13-январдиз акъудай Дагъустан Республикадин «Дагъустан Республикадин муниципальный тешкилатрин къурулушдин ва сергьятрин гьакъиндай» закондалди Сулейман-Стальский райондиз муниципальный райондин статус гана.

Алай вахтунда Сулейман-Стальский район хуьрерин 16 поселенидикай ибарат я. Санлай къачурла, хуьрерин поселенийрин администрацийрик 39 хуьр акатзава. Район къвердавай чIехи ва гуьрчег жезва.

Муниципальный райондин административный центр Кьасумхуьр я.

Райондин сергьятдай Кьурагь ва Чирагъ вацIар авахьзава, Кьасумхуьруьн кIанихъай абур сад-садак акахьзава, Гуьлгери вацI арадал къвезва. ГъвечIи (мисал яз, Цмуррин, Испикрин, Кьианрин) ва маса вацIар (кIамарни) ава. Булахралди, вирералдини район девлетлу я.

Набататрин, чиляй экъечIдай затIарин жигьетдайни чи район девлетлу я. Тек са набататрин 2500 далай виниз жуьреяр ава.

Санлай къачурла райондин территория 667 квадратный километрдиз барабар я.

Райондин агьалийрин кьадарни йисандавай-суз гзаф жезва. ИкI, районда 1959-йисуз 27149 кас,1970-йисуз 35000 кас, 1979-йисуз 37000 кас, 1990-йисуз 51360 кас, 2010-йисуз 58835 кас, 2018-йисуз 56216 кас агьалияр яшамиш жезвай. Алай вахтунда районда 60000-дав агакьна агьалияр яшамиш жезва.

Сулейман-Стальский район экономикадин, социальный, культурадин, хуьруьн майишатдин ва маса рекьерай къе Дагъустан Республикада вилик жергейра авай муниципалитетрик акатзава. Политикада, государстводин къурулушда, илимда, искусствода, литературада, спортда зурба агалкьунар къазанмишнавай чи гзаф районэгьлияр республикадилай, Россиядилай къецепатани машгьур хьанва.

Къенин йикъакай рахайтIа, муниципалитетдин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибов кьиле аваз районда хъсан патахъ жезвай дегишвилери, агьалияр патал тухузвай сиясатди гьар сад шадарзава, районди абад, агьвалу гележегдихъ камар къачузва.

Хазран Кьасумов, РФ-дин журналистрин Союздин член.