Хъсан нетижаяр зегьметди арадал гъизва

Абурун зегьмет агалкьунрин бине я. Райондин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин управленидай (начальник – Къазиагьмед Къазиагьмедов) къачур делилар бинедиз къачуна, чаз агъадихъ райондихъ алатай йисуз агропромышленный комплексдин (АПК-дин) хиле хьайи нетижайрикай ва алукьнавай йисуз вилик акъвазнавай везифайрикай суьгьбет ийиз кIанзава.

Вичихъ хуьруьн майишатдин метлеб авай 32642 гектар мулкар (идакай 8611 гектар цадай никIер, 4646 гектар гзаф йисарин багълар ва уьзуьмлухар, 16124 гектар мал-къара хуьдай чIурар, 3261 гектар векьер ядай уьруьшар я) авай район республикада хуьруьн майишатдин муниципалитетрик акатзава.

Райондин агропромышленный комплексдик 2 СПОК, хуьруьн майишатдин 25 кархана, лежбервилинни фермервилин 45 майишат ва ИП-яр, 960 арендатор, 20942 кьилдин ксарин куьмекчи майишатар акатзава.

Алатай йисуз районда, санлай къачурла, 4 миллиардни 210 миллион манатдин къимет авай продукция гьасилна. Им 202I-йисуз гьасилайдалай 209 миллион манатдин гзаф я.

Алатай йисуз АПК-диз харж авур государстводинни амадагвилин такьатри I миллиардни 800 миллион тешкилзава.

Районда алатай йисуз АПК-дин асул хилерай проектар уьмуьрдиз кечирмишунин, интенсивный технологияр кардик кутунин, цIийи багълар, адетдин ва суперинтенсивный багълар кутунин кIвалахарни давамарна. Ида вичин хъсан нетижани гана.

Алатай йисуз районда дигидай яд кьенят авун, хейлин йисара чIурухъан чкаяр яз амай чилин участокар менфят гъидайбурук кутун патални еке кIвалах тухвана. ИкI, 1800 гектардин багълара, 430 гектардин уьзуьмлухра, 75 гектардин салан майваяр цанвай майданра яд стIал-стIал гудай къурулуш кардик кутуна.

«Зардиян» ООО-да 151 гектар кIерецин багълара яд стIал-стIал гудай къурулуш эцигна акьалтIарнава, ихьтин къурулуш 110,5 гектар уьзуьмлухрани эцигзава.

Субсидияр къачун патал «Полоса» ООО-дин мелиорациядин проектар Дагъустан Республикадин хуьруьн майишатдин ва суьрсетдин министерстводиз вуганва.

Алатай йисан бегьер патал районда 1023 гектардин майданра техилдин магьсулар цанвай. Юкьван гьисабдалди гектардин бегьерлувал 25,35 центнер яз, никIерай 2600 тонн техил кIватI хъувуна.

Алай йисан бегьер патал хуьруьн майишатдин карханайри, КФХ-ри ва арендаторри 600 гектардин майданра зулун магьсулрин тумар цанва, 110 гектардин никIериз миянардай шейэр вегьенва.

Районда хъсандиз вилик физвай хуьруьн майишатдин хилерик багъманчивал акатзава. 2022-йисан гатфариз кутур жегьил багъларни кваз, районда багълари 3941 гектардин майдан кьунва. Багъларикай 2498 гектар бегьердал атанвайбур, 1443 гектар жегьилбур (абурукай 410 гектар интенсивныбур) я.

Районда «2021-2025-йисара багъманчивал вилик тухунин План» муниципальный программа туькIуьрнава, ам уьмуьрдизни кечирмишзава. И программадихъ галаз алакъалу яз 5 йисан къене емишринни куьлуь емишрин (плодово-ягодный) багълар кутун планламишнава.

Алатай 2 йисуз, план 219 гектар яз, 682 гектардин майданра цIийи багълар кутуна. 2023-йисуз районда 1150 гектарда емишрин ва кIерецинни шуьмягъин багълар кутун планламишнава. 23-январдалди 350 гектардин майданра адетдин ва 8 гектардин майданра супер интенсивный багълар кутунва, и кар давамни ийизва.

Муниципальный программада 5 йисан девирда кутун планламишнавай кьадар багълар районда кьве йисан къене кутуна акьалтIарнава. Нетижада жуьреба-жуьре проектар уьмуьрдиз кечирмишуникди районда «Полоса», «Зардиян», «Восход», «Сады Дагестана», «Садовод», «Сал» ООО-яр, «Бабаев Н. М.» КФХ, Таибов М. Т. ИП хьтин ва маса чIехи, виниз тир менфятлу хуьруьн майишатдин карханаяр арадал атанва.

Кура-кура жегьил багълар бегьердал атуни районда гьар йисуз кIватI хъийизвай бегьердин кьадар артух хьуниз куьмекзава. ИкI, алатай йисуз районда 27820 тонн емишар кIватI хъувуна.

Багъманчивал вилик тухуник еке пай кутазвай «Полоса» ООО-дихъ 1450 гектардин багълар ава, абурукай 400 гектар суперинтенсивный технологийрай кутунвай бегьердал атанвай багълар я. ЦIийи багълар кутунин кIвалахар гъиле авай йисузни давамда, 1000 гектарда адетдин ва 100 гектарда суперинтенсивный багълар кутада. Гележегда шуьмягъин багъларин майданар 2000 гектардив ва емишрин багъларин майданар 1000 гектардив агакьда.

«Зардиян» ООО-дани технологиядин цIийи ва кIвенкIвечи къайдаяр ишлемишзава. Карханадихъ 153 гектар кIерецин багълар ава, гележегда абурун майданар 270 гектардив агакьарда.

«Восход» ООО-ди Цмуррин зонада ва «Зардиян» участокда 126 гектарда шуьмягъин багълар кутунва, 2023-йисуз саки 100 гектарда шуьмягъин цIийи багълар кутун планламишнава.

«Сал» ООО-ди алай йисан зулухъай 8 гектарда пIинидин багълар кутун патал чил гьазурнава.

Районда уьзуьмчивални виликди физва. Райондин майишатрихъ 1959 гектардин майданра уьзуьмлухар ава. Уьзуьмлухар кутуниз кутугай чкаяр яз 100 гектардилай виниз мулкар хуьруьн майишатдин суьрсет гьасилзавайбуру реестрдик кутунва.

Алатай йисан гатфарихъай районда, план 35 гектар яз, 228 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутуна. Алай йисуз райондин майишатар саки 70 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутаз гьазур я.

Районда кIватI хъийизвай ципицIрин кьадарни йисандавай-суз артух жезва. ИкI, районда 2021-йисуз 15290 тонн, 2022-йисуз 15940 тонн ципицIар кIватI хъувуна.

Виликдай районда салан майваяр гьасилунал, асул гьисабдай, кьилдин ксарин хсуси майишатар ва арендаторар машгъул жезвай. Майваярни ачух майданра гьасилзавай. Эхиримжи йисара салан майваяр теплицайрин майишатра гьасилзава. Ида агьалияр йисан кьиляй-кьилиз таза, экологиядин жигьетдай михьи тир продукциядалди таъминардай мумкинвал гузва.

Алай вахтунда районда теплицайрин 13 майишат кардик ква, санлай абуру саки 15 гектардин майдан кьунва. Алатай йисуз районда 29015 тонн салан майваяр кIватI хъувуна, алай йисуз 30000 тонндилай тIимил тушиз бегьер гьасилун планламишнава.

Малдарвилини райондин экономикада ва хуьруьн майишатдин хиле кьилин чка кьазва. 2022-йисан 1-январдин делилралди райондин вири жуьрейрин майишатрихъ 12000 ири карч алай гьайванар, гьакIни 15100 лапагар ва цIегьер ава.

2022-йисуз районда 2800 тонн як, 13940 тонн нек гьасилна.

Мал-къарадиз тух кьуьд патал районда 31278 тонн векъи алаф, идакай яз 29300 тонн векьер, 850 тонн самар, 1128 тонн сенаж гьазурна.

Районда 1000 гектардилай виниз майданра, «АлиЯк» ООО-ди кьил кутуналди, якIунни некIедин продукция гьасилдай проект уьмуьрдиз кечирмишзава. Проектда ири карч алай 1400 гьайвандиз, куьлуь карч алай 5000 гьайвандиз ва 200 балкIандиз чка авай МТФ эцигун къалурнава.

Дагъустанда сифте яз Сулейман-Стальский районда якар (Юкьван Азияда ва Тибетда жедай гамишдин жинсиникай къалин яргъи чIар алай малар) гьасилиз башламишнава. Гьеле 600 як хканва, 200 мал мукьвара хкида. Алай йисуз якрин кьадар 800-дав агакьда.

Алай вахтунда ири карч алай гьайванрин кьадар 840-дав, гъвечIи карч алай гьайванрин кьадар 1500-дав ва балкIанрин кьадар 109-дав агакьнава.

Инвестор МТФ-дин дарамат цIийикIа туькIуьр хъувунив эгечIнава. Проектдин умуми къимет 1 миллиардни 140 миллион манат я. Икьван чIавалди 500 миллиондилай виниз пул ишлемишнава. Ина кIвалахдин цIийи 150 чка арадал къведа.

- Санлай къачурла, эхиримжи вахтара райондин агропромышленный комплексда арадал атанвай, кIвалахар тешкилнавай гьаларилай чун гзаф рази я, — лагьана чаз райадминистрациядин Кьилин 1-заместитель Лацис Оруджева. – АПК-дихъ галаз алакъалу са бязи хилерай чи район неинки республикада, санлай Россиядин Федерацияда вилик жергейра ава. И агалкьунрал чна дамахни ийизва. Районда агропромышленный комплекс мадни вилик тухун патал чна вири серенжемар кьабулзава.

Хазран Кьасумов