Аялрин тербиядиз – кьетIен фикир

Аял школадиз рекье тун гьар са хизандин уьмуьрда шад вакъиайрикай сад я ва диде-бубайри сад лагьай сентябрдин югъ аялрин сувар яз гьисабзава. Школадиз гьахьунин гуьгъуьналлаз гьар са аялдин уьмуьрда малум жедай хьтин дегишвилер арадал къведа, адан тIуьнин, къанажагълудаказ кIвалахунин, ял ягъунин къайдаярни садлагьана дегиш жеда.

Аялдин уьмуьрда и дегишвилер са акьван малум тежедайвал кьиле тухун патал гьам диде-бубайрин, гьам муаллимрин вилик еке тир везифаяр акъвазнава. И дегишвилериз абур яваш-явашдиз, сабурлувилелди гьазурун лазим я.

Бязи диде-бубайри чпин аялар школадиз гьазурун патал абур гьарфарихъ галаз танишариз ва я кIелиз-кхьиз чириз, вишдал кьван гьисабиз, шикилар чIугваз чириз чалишмишвалзава ва гьа идалди абуру гележегда аялди школада кIелун регьят жедайдак умуд кутазва. Амма аял школадиз гьазурунин кIвалах гьа идалди сергьятламишун дуьз туш. Ругуд йиса авай аял школадиз гьазурдайла адаз ана кIелунин кардал яргъал вахтунда машгъул хьана кIанзавайди, ам эхирдал кьван кьилиз акъудун патал рикIивай зегьмет чIугун лазим тирди чирна кIанда. Гьелбетда, им са акьван регьят карни туш.

Аялдин школада гьахьдалди жезвай йисар ибур къугъунрин йисар я. Вучиз лагьайтIа, и вахтунда абурун рикI къугъунрал гзаф жеда.

Аялриз лап фадамаз зегьметдин вердишвилер гун дуьз тешкилунихъ еке метлеб ава. И кIвалахни адав вичин парталар вичи алукIиз, фу недайла къаб-тIур гъиз ва алакьдай маса крар ийиз тунилай башламишна кIанда. Аялрин бахчада тербияламиш жезвайбуруз гьа ихьтин вердишвилер гун патал къайгъударвал авуна кIанда. Абурув столдал къапар гъиз, абур анал къайдадик кваз эцигиз куьмекар гуз туна кIанда. Гьар сада вич авай группада михьивал хуьз чирун тербиячидин вири тапшуругъар мукьуфдивди ва тамамдиз кьилиз акъудун патал чирвилер гуз хьана кIанда.

Са бязи диде-бубайри вичи гайи тапшуругъ аялривай тамамариз тахьайла «Валай са затIни алакьдайди туш!», «Къала за ийида» — лугьуз гьарай-эверда. Ихьтин дуьшуьшра диде-бубаяр гьахълу туш, и карди аялрин чпин алакьунрихъ авай инанмишвал квадарзава ва абуру ийизвай чалишмишвилер метлебсузбур яз гьисабзава, сабурлувал хвена кIанда, нубатсуз туьнбуьгьар авуна виже къведач. Эгер гьар са кардив къаст авуна эгечIайтIа, гьар гьи кар хьайитIани тамамариз жедайдахъ инанмишарун лазим я.

Аялар школадиз гьазурунин девирда кIвалера, аялрин бахчайра, гьвечIи аялар патал ктабар кIелдайла дикъетдалди яб гун ва вичи яб гайи ихтилатдикай куьруь суьгьбет хъийиз, гъвечIи шиирар хуралай эзбериз, гайи суалриз тамам жавабар гуз чирун лазим я.

Аялар патал телевизордай гузвай передачайрихъ яб акализ, килигиз ва ван хьайи, акур крарикай куьрелди ихтилат хъийиз чирун лазим я.

КIвалин шейэр, къугъвадай затIар (игрушкаяр, ктабар, шикилар ва масабур) къайдадик кваз хуьз чирна кIанда.

Вич-вичихъ гелкъвез, кIвалин гьайванриз, къушариз къуллугъ ийиз, кIвалин цуьквериз вахт-вахтунда яд гуз, гелкъвез чирун герек я.

ЧIехибуруз гьуьрмет ийиз чирун важиблу я.

Вичин стхайрихъ, вахарихъ ва амай юлдашрихъ галаз дуствилелди яшамиш жез, бадедиз, бубадиз, мукьва-кьилийриз гьуьрмет ийиз чирун лазим я.

Рахадай гафар гьамиша тапарар квачирбур, гьахълубур, дуьзбур хьун герек тирди чириз алахъна кIанда.

Аял школадиз гьазурунин кар алай месэлайрикай сад кIвале, аялрин бахчада гьар са предметдай гьихьтин гьазурвилин кIвалахар тухун лазим ятIа чирун я, ида гьам диде-бубайриз, гьам аялриз еке регьятвал ва менфят гуда. Аялриз «гзаф-тIимил» гафарин манадин чирвал гун менфятлу я. И гафарин чирвал чпив гвай затIар (къугъвадай затIар, шикилар, цуьквер, емишар, салан майваяр ва масабур) сад-садав гекъигайла, регьятдиз жаваб гуз жеда.

Идахъ галаз затIар гъве-чIивилиз, рангуниз, кIалубдиз килигна абурувай хабар кьуни аялдин кьатIунин вердишвилер мягькемарда.

Месела: и сала авай тарарикай гьим кьакьан я, гьим аскIан я? Гьи тар мукьвал ала, гьи тар чавай яргъал ала? Гьа ихьтин къайдада аялриз «куьруь-яргъи», «кьакьан-аскIан», «яцIу-шуькIуь», «гьяркьуь-гуьтIуь» шейэрикайни чирвилер гуз жеда.

Эгер аял галаз шейэр къачуз туьквендиз фин хьайитIа, гьанани аялдиз «къимет», «и шей ужуз я, им багьа я» хьтин гафарикай чирвал гуз жеда.

Аялриз школадиз къведалди «мензилдин малуматар» (вини кьил ва я агъа кьил) эрчIи, чапла патар, яргъал ва мукьвал ва мсб. чирун лазим я.

Тежрибади къалурзавайвал, тербиячияр диде, баде муаллим хьуниз килигна ругуд йисан яшда авай аялар школадиз вири сад хьиз гьазурвал аваз къвезвач, фикирдин гегьеншвилин дережа, рахунин речь гьардан са жуьре я. Гьаниз килигна аялрин бахчайра тербиячийри, школайра муаллимри, диде-бубайри акьулдин гегьеншвал зайиф тир аялрихъ галаз вахтунда лазим тир кIвалах тухун чарасуз я. Алай вахтунда и жигьетдай мумкинвилер чIехибур я, анжах менфят къачуна кIанда.

Аялар Ватандиз, обществодиз, жуван халкьдиз вафалубур яз чIехи авун диде-бубайрин кьилин везифа я. Аялар кIвале, аялрин бахчада, школада ва я куьчеда юлдашрихъ галаз алакъада жезва. ЧIехибур аялриз гьар са чкада чеб тухудай дуьз къайда чирунин, вичиз гайи тапшуругъдив рикI алаз эгечIна ам тамамвилелди кьилиз акъудунин, дуствилин, таб, гьилле тавунин, юлдашриз куьмек гунин ва маса хъсан гьиссер, къилихар кутунивни лап гъвечIи чIавалай эгечIун герек я.

«Аял кьепIинамаз вердишара» лугьуда бубайри. Лап хъсан мисал я. Аялдиз гьар са шейинин — незвай ризкьидин, алукIзавай парталдин къадир вуч шей ятIа гьвечIизамаз чирна кIанда.

Диде-бубайри, аялрин ясли-бахчайра тербиячийри аялриз кIанарзавай гьалда чирвилер, тербия гунал, абур сагъламбур, зегьметдал рикI алайбур яз чIехи авунал вири къуватар эцигна кIанда ва аялрив дуьздаказ, сабурлувилелди, мукьуфдивди эгечIун лазим я.

Школадин яшдив агакь тавунвай аялриз кIвалин шартIара зегьметдин тербия гуни ам школадиз гьазурунин карда еке роль къугъвазва.

Вири и къайдайрал амал авурла, гъвечIи аялдин тербия хъсанариз жедайдал са шакни алач.

Маина Абдулмуталибова, РФ-дин журналистрин Союздин ва культурадин «Куьредин ярар» централин гьуьрметлу член, РФ-дин соцобеспеченидин лайихлу къуллугъчи.