Чна бубайрин ирс хвена к1анда

- Гьар са халкьдиз барабар ихтиярар таъминарун, гьар са миллетдин кьетIен интересар рази авун;

- милли культураяр ва чIалар азаддаказ вилик фин патал шартIар яратмишун;

- милли лишандиз килигна гражданрин ихтиярар кваз такьунин гьалар арадай акъуддай заминвилер мягькемарун...

Ихьтин метлебдин лозунгар виликдайни авай. Гьи миллет кьачуртIани, адаз дидедин чIал багьа я. Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар, намуслу, акьуллу къайдаяр ава, абур лап еке инсанпересвилиз хаснавайбур я, чаз гьуьрметлувал, жумартвал, гьахълувал ава.

Хизан, жемят тербияламишунин карда инсанвал, гьарам, гьалал, гунагь, суваб лугьудай гафари регьимлувилиз, дуьз рекьел гъуниз еке куьмек гузва. Эхиримжи вахтара акьалтзавай несилри бубайрин тербиядин гафариз тIимил фикир гузва. ГьакI хьайила чи куьгьне хъсан адетарни, дидедин чIални квахьзава.

Школайра, куьчейра сад-садахъ галаз рахадайла, лезги чIалан са пайни ишлемишзавач. Бес им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавун, жуван хайи чIал бегенмиш тахьун тушни? Ихьтин гьалдиз рехъ тагун лазим я. Алай девирдин жегьилриз лезги культурадин тарихдикай, лезгийрин машгьур векилар тир Мирзе эфендидин, Гьажи-Давудан, Мегьамед Ярагъидин, Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Готфрид Гьасанован, Сейфуллагь Керимован ва масабурун яратмишунар тамамвилелди чизвач.

Бубайри чун чIехидаз гьуьрмет ийиз, адаз къарагъна чка гуз, чIехидан гафунал гаф эциг тийиз вердишарна. Виликдай аялривай чIехи итимар алай кимелайни физ жедачир, чIехи стха алай чкадал гъвечIи стха ацукьдачир. Им абурун гьуьрмет хуьн тир.

Гила гзафбурун рикIелай неинки гьуьрметдин лишанар, гьакI дидедин чIал, бубайрин тIварарни алатнава.

Аялрал вуч рикIел атайтIа, гьа тIвар эцигзава. Чаз бубайрин тIварарни кваз бегенмишзамач. Гьавиляй къе чаз лезгийриз эсиллагь хас тушир тIварар: Большевик, Ноябрь, Декабрь, Инкъилаб, Патрис, Февраль, Женева, Мадрид, Виджай, Радж, Лумумба, Фидель, Марс ва масабур гьалтзава.

Чпиз дидед чIалан, бубайрин адетрин къадир авачир бязибурувай ван къведа: дидед чIал квез лазим я? Ам гьина герек къвезва? Аялар дидедин чIалан тарсаривай къерех ийизвай дуьшуьшарни жезва. И карда са кьадар тахсир школадин хивени гьатзава. Ана дидед чIалаз, бубайрин крариз вафалувилин тербиядин кIвалах зайифарнава.

Гьайиф чIугвадай месэлаяр чахъ гзаф ава. Абурукай сад чи гъвечIи лезги халкь кьве гьукуматда хьунухь я. И карди лезгийриз чпин культура вилик тухуниз, адетар хуьниз са кьадар манийвилер яратмишзава.

Гзаф лезгийрикай «оглы, заде» гилигна, азербайжанвияр хьанва. Азербайжанда авай лезгийриз дидед чIалалди кIелдай газетар, журналар бес кьадарда авач.

Лезги чIал, амай чIалар хьиз, югъ-къандавай девлетлу, гуьрчег ва везинлу жезва. Уьмуьр акъваз тавуна виликди физва, зегьметди, илимди дуьньядин майданра ажайиб шейэр яратмишзава, инсанрин, халкьдин арада «дуствилин муькъвер» тешкилзава. Идани дидед чIал, амай чIалар хьиз, девлетлу ийизва, адан маналу гафар, дурумлу ибараяр алава хъийизва. ЧIал чи хазина я. Дидедин чIалаз кьетIен фикир гун чи буржи я. МасакIа хьунни лазим туш, вучиз лагьайтIа, туькIуьр хъувунин интересри арадал гъанвай месэла я.

Амма чIалак жуьреба-жуьре лазимсуз «цIийивилер» кутун – им туькIуьр хъийиз тежер гьалатI я. Дидед чIалан фасагьатвилин михьивал хвена кIанда. Лезги чIала кьуд стиль (хел) ава: рахунин, литературадинни искусстводин, официальный ва илимдин — абурухъни гьар садахъ вичиз хас тир кьетIенвилер ава.

Лезги чIал — им Эминанни Сулейманан, Саиданни Алибеган чIал тирди рикIелай алудун чи руьгьдин кесибвал я. ЧIалан фасагьатвилин михьивал хуьн чи пак буржи я, гьаниз килигна чна дидедин чIал садрани хкахь тийидай чирагъдиз элкъуьрунин патахъай гьар йикъан къайгъу чIугун лазим я.

Дидедин чIал чирун, бубайрилай амай адетар, ирс давамарун ва абур девлетлу авун, культура вилик тухун патал халкьдин арада яшамиш хьунихъ галаз сад хьиз, материальный база хьун чарасуз я.

И рекьяй чахъ са кьадар девлет хьанва. Лезгийрихъ милли школа, театр, дидед чIалал акъатзавай газетар, журналар, ктабар, радио, телевидение ава. Амма лезги прозадин жигьетдай гьеле кесиб я.

Чахъ лезгийрикай, абурун адетрикай, яшайишдикай кхьенвай тарихдин романар, очеркар, гьикаяяр тIимил ава. Абур библиотекайра авач. Лезги чIалан гафарган, лезгийрин фольклор, урус чIаланни лезги чIалан гафарган — жагъизмай ктабар туш. Чи яратмишзавай интеллигенцияди аялар патал интересный ктабар акъудзавач.

Эхиримжи вахтара «Литературадин Дагъустан», «Самур», «Кард» журналриз школайра кIелзавайбурувай менфят къачуз жедай ва гьакI лезги литературадал, поэзиядал рикI алайбур патал интересный малуматар, макъалаяр акъатзава. Амма, гьайиф хьи, и журналарни чи хуьрера гзафбуру кхьизвач. Им еке гъалатI я.

Къенин юкьуз чи чIал, культура авай гьалди чак къалабулух кутазва. Телевиденидай вил галаз халис лезги авазрихъ, манийрихъ, концертрихъ яб акализ жезвач.

Дидедин чIал! Ам бедендик, руьгьдик лувар кутадай къудрат авай такьат, агъзурралди инсанар, са дидедин веледар хьиз, агудзавай, сад ийизвай къуват я. Дуьньядиз эдебиятдин гуьзел, эсерлу, миллионралди инсанриз таъсир ийидай жавагьирар яратмишиз куьмек гузвай алат я чи чIал.

Чи хайи чIал гьар са лезгидин руьгьдин девлет, хазина тирди рикIелай алудна кIандач.

Ша чна дидед чIалаз, хайи чилиз, диде-бубадиз, агъзур йисаралди авай адетриз, намус вилик эцигна, гьуьрмет ийин.

М. С. Абдулмуталибова, РФ-дин журналистрин Союздин член